Müəllif: Ceyla Əlibəyova
İnsan tarixi qədər qədim bir arzu varsa, o da varlanmaq arzusudur. Qızıl, torpaq, kağız pul, indi isə rəqəmsal valyuta — sərvət formalarını dəyişsə də, insanın onu qazanmaq ehtirası dəyişməyib. Bu ehtiras bəzən zəhmətlə, biliklə və səbrlə nəticə verir, bəzənsə aldanma, xəyal qırıqlığı və itkilərlə... Məhz bu zəmində Ponzi sxemi kimi fırıldaqlar kök salır: sadə, lakin amansız; parıltılı, lakin içi boş; gəlir vədi ilə qidalanan, amma real gəlir yaratmayan piramidalar.
Maliyyə fırıldaqları çoxdur — sənədsiz kreditlərdən tutmuş ofşor oyunlarına qədər. Lakin Ponzi sxemi bu palitrada xüsusi yer tutur. O, nəinki pul oğurlayır, həm də inamı — dostluğa, qohumluğa, hətta sistemə olan etibarı sarsıdır. Bu sxemlər yalnız fərdləri yox, bütöv cəmiyyətləri silkələyə bilir. Çünki onların qurbanı sadəcə savadsız və ya diqqətsizlər olmur — aralarında universitetlər, banklar, məşhurlar, hətta siyasətçilər də ola bilir.
Ponzi sxeminin füsunkar təhlükəsi ondadır ki, o, insanı yalnız maddi yox, mənəvi müstəvidə də imtahana çəkir. Asan qazanc vədi, sürətli ödənişlər, "hamı qazanır" görüntüsü — bunlar həqiqətə bürünmüş illüziyadır. Və bu illüziya əksər hallarda o qədər inandırıcıdır ki, insanlar son qəpiklərini, bəzən isə həyatlarını bu “möcüzəvi sistemlər”ə təslim edirlər.
Mövzunun faciəviliyi də, cazibəsi də buradadır: necə olur ki, yüzillərdir eyni mexanizm eyni ssenari ilə təkrar olunur, amma hələ də insanlar eyni şəkildə aldadılır? Bu sualın cavabını anlamaq üçün yalnız maliyyə hesabatlarını yox, insan psixologiyasını, sosial davranışları, texnoloji yeniliklərin necə sui-istifadə edildiyini də analiz etmək lazımdır.
Bu yazıda sizə təkcə Çarlz Ponzinin məşhur fırıldağından yox, həm də onun törəmələrinin — Bernard Madoffun qara qalstuklu aldatmasından tutmuş blokçeyn maskası ilə gizlənmiş rəqəmsal piramidalara qədər uzanan xəritəsindən bəhs edəcəyik. Məqsəd — yalnız xəbərdarlıq deyil, həm də bu sxemin niyə bu qədər davamlı olduğunu anlamağa çalışmaqdır.
Çünki Ponzi sxemi təkcə fırıldaq mexanizmi deyil, o, həm də zamanla dəyişən, lakin mahiyyətini itirməyən insan çatışmazlıqlarının güzgüsüdür.
Ponzi Sxeminin Yaranması
Bəzən böyük fırıldaqlar elə sadəliklə qurulur ki, insan aldandığına yox, bu qədər sadə quruluşa necə inandığına təəccüblənir.
XX əsrin əvvəllərində ABŞ-da baş vermiş bir maliyyə qalmaqalı, sonradan sahibinin adı ilə “Ponzi sxemi” adlandırılan aldatma mexanizminin təməlini qoydu. Bu sxem, sadəcə bir fırıldaqdan daha artıq idi — o, yeni epoxanın simvoluna, insan tamahının və sistem boşluqlarının birləşərək maliyyə miflərinə çevrildiyinin canlı sübutuna çevrildi.
1919-cu ilin Amerikası iqtisadi canlanmanın astanasında idi. Birinci Dünya Müharibəsindən çıxmış cəmiyyət yeni fürsətlər, yeni varlanma yolları axtarırdı. Tam da bu– gərgin, lakin ümidli atmosferə– İtalyan əsilli immiqrant Çarlz Ponzi gəldi. O, ABŞ-a daha əvvəl gəlmiş, müxtəlif işlərlə məşğul olmuş, dəfələrlə uğursuzluğa uğramışdı. Amma bir gün, beynəlxalq poçt kuponlarının (IRC — International Reply Coupon) arbitrajı ideyası ilə oyanaraq, həyatını dəyişəcək “biznes modelini” cəmiyyətə təqdim etdi.
Ponzi əslində kağız üzərində mövcud olan, amma real iqtisadi əsasları olmayan gəlir planı yaratmışdı. O, iddia edirdi ki, poçt kuponlarını ucuz olduğu ölkələrdən alaraq, onları baha ölkələrdə satar və bununla da böyük qazanc əldə edər. Əslində isə o, heç bir real ticarətlə məşğul olmurdu. Yeni gələn “investorların” vəsaitlərini əvvəlki iştirakçılara yüksək gəlir kimi ödəyir, beləcə uğurlu biznes görüntüsü yaradırdı. Bu, maliyyə sistemində “öz-özünü bəsləyən illüziya”nın klassik nümunəsi idi.
İnsanlar axın-axın bu sxemə qoşulurdu — çünki 45 günə 50% gəlir vədi 1920-ci illərin iqtisadi reallıqları fonunda əsl möcüzə kimi görünürdü. Bir neçə ay ərzində Ponzi 30 mindən çox insandan 15 milyon dollardan artıq vəsait toplamışdı — bu günün qiymətləri ilə bu məbləğ 200 milyon dollara yaxın sərvəti ifadə edir. Ofisinin qarşısında növbələr yaranır, qəzetlər “yeni maliyyə dahisi”ndən yazırdı. O dövr üçün bu, iqtisadi uğurun zirvəsi kimi təqdim olunurdu.
Amma sxemin təməlindəki boşluq çox keçmədən üzə çıxdı. Yeni sərmayə axını zəiflədikcə, əvvəlki ödənişləri davam etdirmək qeyri-mümkün oldu. Jurnalistlərin və maliyyə mütəxəssislərinin araşdırmaları nəticəsində Ponzi imperiyasının əsl mahiyyəti ifşa edildi. Sonda o, maliyyə fırıldağında ittiham edilərək həbs olundu. Fəqət onun adı artıq tarixə yazılmışdı — bir termin, bir fenomen, hətta sindrom kimi.
Ponzi sxemi bu hadisə ilə yarandı, amma onun ömrü bir əsrlik sərgüzəştə çevrildi. Bu sxem sadəcə Çarlz Ponzinin yox, həm də hər dövrün yeni “Ponzi”lərinin əlində fərqli formada, fərqli platformalarda, lakin eyni prinsiplərlə təkrar-təkrar istifadə olunacaqdı. Onun yaratdığı model daha sonra Madoffların, Mavrodilərin, hətta blokçeyn pərdəsi arxasında gizlənən bir çox kripto-fırıldaqçıların əlində yenidən dirçələcəkdi.
Çünki bu sxemin əsas qidası insan zəifliyidir — tamah, qorxu və ümid. Və bu zəifliklər dəyişmədikcə, Ponzi sxemi yalnız tarixdə yox, həyatımızın müxtəlif təbəqələrində dolanmağa davam edəcək.
Zənginliyin İllüziyası: Ponzi Sxeminin İşləmə Mexanizmi
Ponzi sxeminin cazibəsi onun sadəliyində və psixoloji manipulyasiyasında gizlənib. Bu, texniki baxımdan mürəkkəb maliyyə strukturu deyil — əksinə, çox primitivdir: əvvəlki iştirakçılara ödənişlər yeni gələnlərin vəsaiti hesabına edilir. Real qazanc, real istehsal, real investisiya yoxdur. Bu, sadəcə pulların bir cibdən digər cibə girməsi prosesidir — lakin şişirdilmiş gəlir vədiylə örtülmüş şəkildə.
Təsəvvür edin: bir nəfər sizə 1000 manatınızı 45 günə 1500 manata çevirməyi təklif edir. Siz şübhə etsəniz də, tanıdığınız insanlar bu “imkandan” artıq yararlanıb, yüksək qazanc əldə etdiklərini söyləyirlər. Onların hekayələri, sosial şəbəkə paylaşımları, bəzən isə saxta “bank çıxarışları” və “lisensiya sənədləri” sizdəki şübhəni boğur. Və siz də daxil olursunuz. Pulunuzun vaxtında qaytarılması — hətta üstünə əlavə ödənişlə geri verilməsi — sizi rahatladır, daha çox investisiya etmək və başqalarını da cəlb etmək həvəsini oyadır. Bu mərhələdə artıq siz özünüz də sxemin passiv iştirakçısından aktiv təbliğatçısına çevrilirsiniz.
Məhz burada sxemin psixoloji dayaqları işə düşür. Ponzi sxemləri sadəcə maliyyə aləti deyil — onlar sosial davranışları idarə etmə mexanizmi, kütlənin psixologiyasını ələ keçirmə metodudur. Onlar etibar, qorxu və istəkləri manipulyasiya edərək çox qısa müddətdə böyük kütlələri öz orbitinə çəkə bilir.
Sxemin fəaliyyəti üç əsas sütuna söykənir:
Yüksək və sürətli gəlir vədi
Klassik maliyyə qanunlarını pozaraq, qeyri-adi qazanc təklif olunur. Normalda bu, bazarın ortalama gəlirliliyindən qat-qat yüksəkdir. İnsan təbiətinin isə məhz belə “fürsətlərə” qarşı immuniteti yoxdur. Nəticədə çoxları düşünür: “Bəlkə bu dəfə doğrudur? Bəlkə mən ilk iştirakçılardan olaram və qazancımı götürüb çıxacam?”
Sabit ödənişlərin illüziyası
Sxem ilk mərhələdə vaxtında və tam ödənişlər edir. Bu, sistemə qarşı yaranacaq şübhələri azaldır və mövcud iştirakçılarda etibar formalaşdırır. Hər uğurlu ödəniş, əslində sxemin sonrakı mərhələsinin yanacaq mənbəyidir — çünki bu ödənişlər başqalarının daxil olması üçün “dəlil” funksiyası daşıyır.
Qapalı icma və sosial təsir taktikası
Ponzi sxemləri tez-tez eksklüzivlik hissi yaradaraq özlərini “yalnız seçilmişlər üçün imkan” kimi təqdim edir. Bu, insanların psixoloji müdafiə mexanizmini pozur: əgər layihəyə dostlar, ailə üzvləri, hətta tanınmış şəxslər qoşulubsa, deməli, bu, aldatma deyil — deyə düşünürlər. Halbuki bu, ən təhlükəli mərhələdir, çünki məhz burada tənqidi düşüncə susdurulur və kütləvi hipnoz başlayır.
Əslində, sxemin strukturu —piramidadır. Yuxarıda az sayda qurucu və erkən iştirakçılar, aşağıda isə dayanmadan artan yeni investorlar. Bu quruluş yalnız o halda yaşaya bilər ki, hər yeni səviyyədə daha çox insan daxil olsun. Lakin bu, sonsuza qədər davam edə bilməz. Bir müddət sonra yeni gələnlərin sayı əvvəlkiləri təmin etməyə kifayət etmir və sistem çökməyə başlayır. Bu nöqtədə “liderlər” yoxa çıxır, platformalar bağlanır, vədlər havada qalır. İştirakçılar isə artıq “sərmayəçi” yox, fırıldaq qurbanlarıdır.
Ponzi sxemləri tez-tez hüquqi və texniki makiyajla örtülür: gözoxşayan vebsaytlar, lisenziya kimi göstərilən PDF fayllar, sosial şəbəkə reklamlarda “maliyyə azadlığı” çağırışları, hətta saxta analitik hesabatlar. Onlar hüquqi boşluqlardan və ya ləng tənzimləyici mexanizmlərdən yararlanaraq özlərini qanuni biznes kimi göstərməyə çalışırlar. Hətta bəzi sxemlərin real ofisləri, “əməkdaşları” və çağrı mərkəzləri belə olur — bu isə insanlara sistemin legitimliyi haqqında əlavə təsəlli verir.
Bu gün artıq sübut olunub ki, Ponzi sxemi təkcə maliyyə fırıldağı deyil — bu, kollektiv illüziyanın, sosial təzyiqlərin və psixoloji manipulyasiyanın təmərküzləşmiş formasıdır. Sxemlər texnologiya dəyişsə də, insanın zəifliklərinə toxunduğu müddətcə eyni prinsiplərlə fəaliyyət göstərə bilər.
Əsl təhlükə də buradadır: Ponzi sxemləri bizi təkcə maddi yox, mənəvi və sosial baxımdan da çökdürür. Onlar dostları bir-birinə qarşı qoyur, ailələri parçalayır, kütləvi etimadı zədələyir və cəmiyyətin maliyyə sisteminə inamını sarsıdır. Bu səbəbdən Ponzi sxemi təkcə fərdi problem deyil — bu, ictimai təhlükədir. Və onu anlamaq — qarşısını almağın ilk və ən vacib şərtidir.
Qurbanlar, Sosial və Psixoloji Təsirlər
Ponzi sxeminin arxasında təkcə itirilmiş pullar deyil, dağıdılmış talelər, puç olmuş xəyallar və sınmış etibarlar dayanır. Bu fırıldaq tipləri insanları sadəcə maliyyə itkilərinə uğratmır — onlar sosial parçalanma, psixoloji travma və ictimai etimadsızlıq yaradır. Hər qurban öz içində faciə daşıyır. Və bu faciə — çox vaxt səssiz və görünməz qalır.
Əvvəlcə insanlar özlərini günahlandırmağa başlayırlar: “Necə oldu ki, bu qədər sadəlövh oldum?”, “Niyə əvvəl düşünmədim?”, “Bəs mənə güvənən yaxınlarım indi nə düşünür?” Bu onları suallar gecələr rahat yatmağa qoymur. Maddi zərər gec-tez bərpa oluna bilər, lakin psixoloji zədə illərlə insanın içində yara kimi qalır. Bir çox hallarda insanlar depressiyaya düşür, sosial təcrid yaşayır, hətta intihar hallarına belə rast gəlinir. Bu fırıldaqların rəsmi statistikalarda görünməyən “insani xərcləri” olur — həyatını, ailəsini, dostlarını itirənlər…
Ən ağrılı məqam isə budur: Ponzi sxemləri çox zaman məhz insanların bir-birinə olan inamından qidalanır. Yəni qurbanların əksəriyyəti aldadılmağa başqaları tərəfindən deyil, dostları, yaxınları, həmfikirləri, qonşuları və bəzən doğmaları vasitəsilə sürüklənir. Əvvəlki iştirakçılar yeni gələnləri bəzən bilərəkdən, bəzən isə özləri də bilmədən bu bataqlığa çəkirlər. Beləliklə, bu sistem təkcə fərdi yox, ictimai və ailə bağlarını da çürüdür.
Azərbaycan reallığında da son illərdə buna bənzər çoxsaylı hadisələr baş verib. Müxtəlif adlarla fəaliyyət göstərən “kripto-platformalar”, “onlayn investisiya fondları”, “lotoreya formatında pul dövriyyəsi sistemləri”, “smart kontraktlar”a əsaslanan şəbəkələr – hamısı eyni sxemin fərqli texnoloji və mədəni formalarıdır. 2020-ci illərin ortalarında yerli mediada “İnvestAZ”, “Qoldex”, “Coingrow”, “BullTrade”, “SmartInvest” kimi şəbəkələrin yaratdığı fəsadlar geniş şəkildə işıqlandırıldı. Qurbanlar arasında tələbələrdən tutmuş yaşlı pensiyaçılara qədər müxtəlif sosial təbəqələrdən adamlar var idi. Ortaq cəhət isə bir idi: hamı öz əziyyətlə qazandığı pulu “tez qazanmaq” xülyasına qurban vermişdi.
Bu hallar eyni zamanda cəmiyyətin maliyyə savadlılığı səviyyəsinin acınacaqlı vəziyyətini ortaya qoyur. Bank faizlərinin necə hesablandığını bilməyən, risk və gəlir anlayışlarını ayırd etməyən, investisiya və spekulyasiya arasındakı fərqi tanımayan toplum, təbii olaraq, belə sxemlərin potensial qurbanıdır. Və bu təkcə fərdi məsuliyyət deyil — bu, həm də dövlət, media və təhsil sisteminin diqqət etməli olduğu ictimai məsuliyyətdir.
Ponzi sxemlərinin başqa bir təhlükəli nəticəsi isə institusional etimadın zədələnməsidir. İnsanlar bir dəfə aldadıldıqdan sonra banklara, investisiya fondlarına, hətta dövlətin maliyyə qurumlarına belə inamlarını itirirlər. Nəticədə qeyri-formal və qaranlıq iqtisadi münasibətlər artır, insanların pul dövriyyəsi “kölgə iqtisadiyyatı”na axın edir. Bu, ölkə iqtisadiyyatının sağlamlığına, vergi bazasına və uzunmüddətli inkişaf perspektivlərinə ciddi zərbə vurur.
Bu sosial-psixoloji faciələrin arxasında çox vaxt hüquqi ədalətsizlik də dayanır. Ponzi sxemlərinin təşkilatçıları çox vaxt cəzasız qalır, yaxud çox yüngül cəzalarla xilas olurlar. İstintaqlar illərlə uzanır, qurbanlar isə ədalətə nail olmaq üçün üçün ya siyasi, ya da şəxsi təsir yolları axtarmağa məcbur qalırlar. Bu hallarda isə hüquqa inam da sarsılır. İnsanlarda bir toksik düşüncə formalaşır: “Pulun varsa, qanunu da aldada bilərsən.”
Ponzi sxemləri təkcə fırıldaq deyil — həm də sosial güzgüdür. Bu güzgü bizə nəyi göstərir? Sadəlöhvlüyümüzü, məlumatsızlığımızı, sosial inamsızlığımızı, və ən əsası — risklərlə baş etməyi bilməməyimizi. Bu səbəbdən bu sxemlərə qarşı mübarizə təkcə hüquqla yox, maarifləndirmə, təhsil, maliyyə savadlılığı, media, tənqidi düşüncə vasitəsilə aparılmalıdır. Hər bir qurbanın hekayəsi isə —dərs kimi cəmiyyət yaddaşına yazılmalıdır.
