Müəliif: Pərvin Əhədov
Bir zamanlar təhsil, sanki həyatın ən dəyərli sirrini açan sehrli açar kimi təqdim edilirdi. Hər bir valideyn bu açarı övladının ovucuna qoymaq üçün əlindən gələni edirdi. Məktəbə aparılan ilk gün gözlərdəki parıltı sadəcə oxumağı yox, həm də “adam olmağı” vəd edirdi. Uğur yolunun başlanğıcı sinif otağından keçirdi; yazı taxtası, müəllim səsi və dərs kitabı həyatın simvolik xəritəsinə çevrilmişdi. Təhsil sadəcə mərhələ yox, həm də ideologiya idi – gələcəyə dair müqəddəs inanc.
Bu inanc o qədər güclü idi ki, cəmiyyətlər bütöv bir nəsli bu mifoloji sxem üzərində formalaşdırdı. “Yaxşı oxu, yaxşı iş taparsan” kimi sadə, lakin mütləq qayda sayılan formullarla milyonlarla gənc illərlə məktəb və universitet pillələrini qalxdı. Deyilirdi ki, diplom – nəinki iş, həm də şəxsiyyət vəsiqəsidir. Onunla insan yalnız pul qazanmır, həm də cəmiyyət içində tanınır, hörmət qazanır, “layiqli” həyat yaşayırdı.
Amma indi bu mif yavaş-yavaş çökür. Əldə edilən diplomlar artıq keçmişdəki qədər parlamır, müəllimlərin səsi sosial media qışqırıqları arasında itib gedir, məktəb həyatı isə bir çox gənc üçün ruhsuz və yönsüz labirintə çevrilib. Təhsil əvvəllər gücün və imkanın sinonimi idisə, bu gün bəzən ümidsizlik və borcun metaforası kimi çıxış edir.
Bu dəyişiklik təsadüfi deyil. Texnologiyanın, informasiya bolluğunun, sosial medianın, əmək bazarındakı inqilabi dəyişikliklərin, eləcə də sistemin öz daxili sərt və köhnəlmiş strukturunun birgə təsiri ilə təhsil sistemi artıq zamana cavab verə bilmir. Keçmişdə işə yarayan mexanizmlər bu gün işləmir. İnsanlar hələ də oxuyur, amma oxuduqları ilə həyat arasında körpü qura bilmirlər. Bilik var, amma istiqamət yoxdur. Diplom var, amma iş yoxdur. Səy var, amma mənasızlıq hissi daha güclüdür.
Və biz indi bir sualın astanasındayıq: Təhsil – hələ də həyatın açarıdır, yoxsa sadəcə keçmişin mirasından başqa bir şey deyil?
Bu sualın cavabı, bəlkə də, yalnız statistikada və ya rəsmi hesabatlarda gizlənmir. O cavab gənclərin baxışlarında, müəllimlərin yorğunluğunda, valideynlərin gözləntiləri ilə reallıqlar arasındakı uçurumda yatır. Təhsilin modern insanla – onun zehni, hissləri, texnologiya ilə münasibəti və həyatdakı məqsəd axtarışı ilə yenidən uyğunlaşmasına ehtiyac var.
Bu məqalədə, bu ehtiyacın haradan qaynaqlandığını, nə kimi dərin səbəblərə bağlı olduğunu və gələcəkdə nə kimi dəyişikliklər tələb etdiyini daha geniş analiz edəcəyik. Təhsilin səssiz tənəzzülünün arxasında sadəcə məktəb divarları yox, həm də epoxal dəyişikliklər dayanır.
Məlumatın monopoliyasının sonu – Təhsil artıq yeganə yol deyil
Bir zamanlar bilik sanki müqəddəs bir qutuda gizlədilmişdi. Bu qutunun açarı isə yalnız müəllimlərin, alimlərin və universitetlərin əlində idi. Kitablar, ensiklopediyalar, seminarlar və mühazirələr – bütün bunlar bilik yollarının yeganə istiqaməti kimi qəbul olunurdu. Bilmək istəyirsənsə, oxumalısan. Oxumaq istəyirsənsə, məktəbə getməlisən. Bu zəncirvari əlaqə insanları uzun illər ərzində təhsilin yeganə mütləq yol olduğuna inandırdı.
Lakin XXI əsrin ikinci onilliyindən etibarən bu zəncirin halqaları bir-bir qırılmağa başladı. İnternet təkcə rabitəni yox, həm də biliyi demokratikləşdirdi. Artıq bilik fiziki məkanlarla məhdud deyil. Bir tələbə kənddə, dağın başında oturaraq Harvard professorunun mühazirəsinə qulaq asa bilir. Bir uşaq YouTube vasitəsilə animasiyalı dərslərlə planetlərin quruluşunu öyrənə, Coursera və Khan Academy kimi platformalardan istifadə edərək ali məktəb səviyyəsində riyaziyyat və proqramlaşdırma biliklərinə yiyələnə bilir.
Bu, bilik üzərindəki qədim monopoliyanın sonudur.
Məlumatın bu qədər əlçatan və çoxşaxəli olması təhsil anlayışını fundamental şəkildə dəyişdi. Təhsil artıq sadəcə məktəb divarları arasında baş verən proses deyil. Bu gün öyrənmək istəyən insan üçün zaman və məkan anlayışı aradan qalxıb. İnsanın "öyrənmək üçün məktəbə ehtiyacı var" düşüncəsi yerini "öyrənmək üçün iradə kifayət edir" anlayışına verir.
Əlbəttə, bu proses həm imkanlar yaradır, həm də suallar doğurur. Əgər bilik bu qədər əlçatandırsa, bəs məktəblər niyə hələ də mövcuddur? Müəllimlərin rolu nədir? Kitabların, diplomların, auditoriyaların mənası nədir? Ən əsası – rəsmi təhsil ilə qeyri-rəsmi biliklər arasında hansı dəyər fərqi var?
Təkcə texnoloji yeniliklərlə izah etməklə bu prosesi tam qavramaq olmaz. Burada məsələ daha dərindir – bu, insanın biliklə münasibətinin dəyişməsi ilə bağlıdır. Əvvəllər insanlara bilik ötürülürdü; indi insanlar biliklə qarşılaşır, onu seçir, ayırır, sorğulayır, bəzən də şübhə ilə yanaşır. Bu, təhsilin təkyönlü və təkxəttli ötürmə modeli üçün inqilabi dönüş nöqtəsidir.
Təhsilin artıq yeganə bilik kanalı olmaması, məktəbin və universitetin yeganə "doğru yol" obrazını sarsıdır. 2023-cü ilin məlumatlarına görə, təkcə Coursera platformasında 120 milyondan artıq insan qeydiyyatdan keçib. Bu insanlar arasında sadəcə tələbələr yox, həm də müəllimlər, mühəndislər, hətta təqaüdçülər də var. Onlar öyrənmək üçün nə sinif otağını, nə də diplomu gözləyirlər. Bəziləri üçün bu platformalar yeni bir peşəyə keçidin, digərləri üçün isə şəxsi inkişafın, mənəvi zənginləşmənin yoludur.
Yəni, təhsilin artıq "harada öyrənmək" sualına cavabı yoxdur – cavab daha çox "necə öyrənmək", "niyə öyrənmək" və "nə üçün öyrənmək" üzərində qurulur.
Bu, “məktəbi və universiteti tarixə basdırmaq istəyirik” demək deyil. Sadəcə onlara yeni vəzifə və yeni forma axtarmağın vaxtı çatıb. Əgər bu qurumlar biliyi idarə etmək yerinə, yönləndirməyi, təşviq etməyi, fərdiləşdirməyi bacarsalar – bəlkə də yenidən parlayacaqlar.
