Maliyyə sistemləri insanlıq tarixinin ən qədim və mühüm institutlarından biridir. Əsrlər boyu bankçılıq fəaliyyətləri fiziki məkanlar, möhürlü sənədlər və bank məmurlarının təcrübəsi üzərində qurulmuşdu. Lakin XXI əsrin ikinci onilliyindən etibarən bu sistem əsaslı şəkildə dəyişməyə başladı. Artıq müştərilər bank filialına getmədən bir neçə toxunuşla kredit ala, beynəlxalq ödənişlər həyata keçirə və kriptovalyuta ilə sərvətini idarə edə bilir. Bu dəyişikliklərin mərkəzində isə fintech – yəni maliyyə texnologiyaları dayanır. Ənənəvi bankçılığın sərt və statik strukturu çevik və dinamik platformalarla əvəz olunur. İndi pul sadəcə mübadilə vasitəsi deyil, rəqəmsal davranış kodudur.
Bu yeni dönəmdə bankçılıq anlayışı dəyişməkdədir: pul artıq kağız deyil, koddur; bank isə binadan çox alqoritmdir.
Fintech nədir və niyə vacibdir?
Fintech termini “financial technology” (maliyyə texnologiyası) söz birləşməsindən yaranıb və son illər maliyyə sektorunun bütün sahələrində inqilabi dəyişikliklərə səbəb olub. Əvvəllər bank xidmətlərindən faydalanmaq üçün növbəyə durmaq, sənədlərlə işləmək və saatlarla gözləmək lazım idisə, bu gün fintech vasitəsilə eyni proseslər bir neçə saniyə ərzində baş tutur. Bu sahə:
mobil bankçılıq,
rəqəmsal ödəniş sistemləri,
kriptovalyutalar,
blokçeyn texnologiyası,
insurtech (rəqəmsal sığorta)
kimi sahələri əhatə edir.
Bu texnologiyalar bankçılığı demokratikləşdirir, yəni təkcə varlılar və böyük şirkətlər üçün deyil, kiçik sahibkarlar, tələbələr və hətta kənd yerlərində yaşayanlar üçün də əlçatan edir. Fintech artıq sosial bərabərliyin də alətinə çevrilməkdədir.
“Pul artıq rəqəmdir”: Yeni maliyyə dəyəri
Ənənəvi dövrlərdə pul konkret bir fiziki varlıqla – qızıl ehtiyatı, kağız əskinas və ya metal sikkə ilə təmsil olunurdu. Lakin müasir dövrdə bu anlayış sürətlə dəyişir. Artıq pullar kompüter serverlərindəki rəqəmlərdən ibarətdir. Nəinki bank kartları, hətta telefon nömrəsi, QR kod və rəqəmsal şəxsiyyət belə ödəniş vasitəsinə çevrilib.
Azərbaycanda bu dəyişiklik özünü aydın göstərir:
- Nağdsız ödənişlərin payı 70%-ə yaxınlaşır,
- rəqəmsal bank tətbiqlərinin istifadəçilərinin sayı yüz minləri keçir,
- rəqəmsal cüzdanlarla ödəniş etmək artıq adi hal alıb, hətta kənd bazarlarında belə bu texnologiyalar yayılıb.
Bütün bunlar göstərir ki, pulun dəyəri fiziki varlığından çox, rəqəmsal çevikliyi və dövriyyə imkanları ilə ölçülür. Bu, təkcə texnoloji yox, həm də kultural və sosioloji transformasiyadır.
Ənənəvi banklar məhv olacaq?
Bəzi ekspertlər fintech şirkətlərinin ənənəvi bankları sıradan çıxaracağını iddia etsələr də, reallıq daha çox simbiotik xarakter daşıyır. Ənənəvi banklar artıq fintech şirkətləri ilə rəqabət aparmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda onların texnologiyalarını mənimsəməyə və əməkdaşlığa girirlər. Bugünkü banklar:
- ağıllı kredit sistemləri (AI ilə kredit skorinqi),
- təkmil mobil tətbiqlər,
- onlayn sığorta və investisiya alətləri,
- API əsaslı ödəniş infrastrukturları ilə yenilənirlər.
Bu isə göstərir ki, banklar dəyişməyə meyllidirlər. Leobank, Kapital Bank, ABB və digərləri artıq fintech yanaşmalarını tətbiq edərək, istifadəçi təcrübəsini əsas prioritetə çeviriblər. Beləliklə, transformasiya etməyən banklar bazardan sıxışdırılır, transformasiya edənlər isə rəqəmsal dövrün bankına çevrilirlər.
Təhlükəsizlik və tənzimləmə: Rəqəmsal dövrün etikası
Rəqəmsallaşan maliyyə xidmətləri ilə bağlı ən mühüm məsələlərdən biri kibertəhlükəsizlik və hüquqi tənzimləmədir. Fintech şirkətlərinin çoxu startap xarakterli olduğundan, onların fəaliyyətində hüquqi boşluqlar, data sızmaları və istifadəçi məlumatlarının qorunmasında problemlər yarana bilər. Kriptovalyuta birjalarında baş verən haker hücumları, DeFi sistemlərində dələduzluq hallarının artması və bəzi hallarda müştərinin hüquqlarının qorunmaması bu sahədə etimad böhranı yarada bilər.
Azərbaycan Mərkəzi Bankı və digər tənzimləyici qurumlar artıq bu boşluğu doldurmaq üçün rəqəmsal maliyyə institutlarının lisenziyalaşdırılması, PSD2 standartlarının tətbiqi və regtech həllərinin hazırlanması üzərində işləyirlər. Eyni zamanda, beynəlxalq platformalarda da bu sahənin etik normaları formalaşmağa başlayır. Bu mərhələdə tənzimləmə təhlükəsizlik və innovasiya arasında balansı təmin etməlidir.
Banklar yoxsa “Bankçılıq”?
Ənənəvi bank binaları və kassaları yavaş-yavaş simvolik məkana çevrilir. Gələcəyin əsas sualı budur: fiziki banklar qalacaqmı, yoxsa bankçılıq xidmətləri fərdi texnologiyalara mı keçəcək? Artıq bank funksiyaları “embedded finance” modeli ilə digər tətbiqlərə inteqrasiya olunur. Məsələn, e-ticarət saytında alış-veriş etdikdə eyni zamanda kredit almaq mümkündür. Yaxud messencer platformasında ödəniş etmək – bu, artıq bank deyil, rəqəmsal ekosistem bankçılığıdır.
Gələcəkdə:
- AI-bankçılar fərdi məsləhətlər verəcək,
- robot-proses avtomatlaşdırmaları (RPA) kredit proseslərini idarə edəcək,
- biometrik tanıma və blockchain ID ilə şəxsiyyət təsdiqi reallaşacaq.
- Bu da deməyə əsas verir ki, bankçılıq xidmətləri universallaşacaq, lakin ənənəvi bank obrazı tədricən arxa plana keçəcək.
Pulun gələcəyi rəqəmdədir
Fintech inqilabı təkcə texnoloji dəyişiklik deyil – bu, maliyyənin fəlsəfəsinin dəyişməsidir. Pul artıq təkcə maddi sərvət deyil, rəqəmsal dəyərdir. Bankçılıq isə sadəcə maliyyə institutu yox, rəqəmsal ekosistemin ayrılmaz hissəsidir. Bu dəyişikliklərə uyğunlaşan cəmiyyətlər daha inklüziv, şəffaf və çevik maliyyə mühitinə sahib olacaq. Uyğunlaşmayanlar isə yalnız texnologiyaya yox, gələcəyə qarşı müqavimət göstərmiş olacaqlar.
Şahlar Ruhi//EDnews
