Son illərdə dünya geosiyasi konfiqurasiyası transformativ bir mərhələyə qədəm qoyub. Qlobal miqyasda baş verən iki əsas münaqişə — Ukrayna-Rusiya savaşı və İran-İsrail qarşıdurması — təkcə regional təhlükəsizlik arxitekturasını yox, həm də beynəlxalq güc balanslarını ciddi şəkildə yenidən dizayn edir. Belə bir mürəkkəb mənzərədə Türkiyə özünəməxsus diplomatik manevr imkanları ilə həm Qərb, həm də Şərq arasında körpü funksiyasını qoruyaraq, çevik, çoxşaxəli və balanslı geosiyasi rol ifa etməyə çalışır.

Bu məqalədə Türkiyənin həm Ukrayna-Rusiya, həm də İran-İsrail münaqişələri fonunda diplomatik aktivliyini, onun regiondakı strateji məqsədlərini, balans siyasətinin mahiyyətini və mümkün nəticələrini analitik və siyasi kontekstdə qiymətləndirəcəyik.

Ukrayna-Rusiya Münaqişəsi: Ankara balansının incə oyunu
Türkiyə bu münaqişədə nə NATO qədər sərt, nə də Rusiya qədər təcavüzkardır. Əksinə, Ankara öz diplomatik xəttində neytral, vasitəçi və praqmatik mövqe tutaraq həm Kiyevlə, həm də Moskva ilə siyasi və iqtisadi əlaqələrini qorumağa çalışır.

Bunun bariz nümunəsi olaraq aşağıdakı nüansları göstərə bilərik:

Taxıl dəhlizi razılaşması (2022) və onun davam etdirilməsi üçün göstərilən cəhdlər;
Rusiya qazının Avropaya çıxışında Türkiyənin enerji habı rolunu artırması;
Bayraktar TB2-lərin Ukraynaya satılması, lakin eyni zamanda Rusiya ilə strateji səviyyəli əlaqələrin pozulmaması.

Türkiyənin bu konfliktə yanaşması həm də onun “strateji muxtariyyət” prinsipinə söykənir: yəni,nə tam Qərb orbitinə daxil olmaq, nə də Rusiya ilə qarşıdurmaya girmək. Əksinə, bu iki qütb arasında diplomatik manevr bacarığı ilə öz regional liderlik iddiasını gücləndirmək.

İran-İsrail Qarşıdurması: Səssiz aktivlik, strateji ehtiyatkarlıq

2024-cü ildən etibarən İran-İsrail münasibətləri daha da gərginləşdi.,bu günlərdə isə öz tarixi kuliminasiyasına çatdı. İsrailin Suriya və İraqda həyata keçirdiyi əməliyyatlara İranın cavab reaksiyaları, habelə Qəzza müharibəsi fonunda artan gərginlik Türkiyənin də maraqlarına toxunur.

Ankara bu konteksdə:

İsrailin Qəzzada həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlara sərt ritorik mövqe nümayiş etdirdi, lakin bu, rəsmi əlaqələrin tam kəsilməsi ilə müşayiət olunmadı.
İranla isə ehtiyatlı diplomatik dil istifadə olunur. Çünki hər iki ölkə Suriyada fərqli maraqlara sahib olsa da, birbaşa qarşıdurmadan yayınmaq həm rəsmi Ankaranın, həm də rəsmi Tehranın prioritetidir.
Bu siyasət "təhlükəsiz məsafədə iştirak" modeli kimi oxunur — bölgədə alovlanan qarşıdurmaların içində yox, lakin onların nəticələrinə təsir göstərə biləcək qədər yaxın olmaq. Beləliklə, Türkiyə həm Ərəb dünyasında, həm də Qərbdə özünü münaqişələri yumşaltmağa qadir regional aktor kimi təqdim edir.

İsrail-İran münaqişəsinin gərginləşməyi ilə Ankara ö diplomatik kanallarını birmənalı olaraq hərbi münaqişənin dayandırılması və iki tərəf arasında razılaşmaya nail olmaq ideyasına nail olmaq üçün səfərbər edib. 

Yeni Diplomatik Platformalar və Multilateralizm
Türkiyənin diplomatik fəallığı yalnız bu iki münaqişə ilə məhdudlaşmır. Ankara paralel olaraq bir neçə müstəvidə aktivdir:

Təşkilatlanmış Türk Dövlətləri, Orta Asiya ilə əlaqələrin dərinləşdirilməsi;
Qarabağ sonrası Cənubi Qafqazda fəallaşma, Zəngəzur dəhlizi layihəsi və Azərbaycanın strateji tərəfdaşı kimi çıxış;
BRICS+ və ŞƏT kimi platformalarda müşahidəçi statusu, balanslı çoxqütblü sistemə uyğunlaşma meyli.
Bu çoxşaxəli diplomatiya, eyni vaxtda müxtəlif oxlarda oyun qurmaq anlamına gəlir. Bu, həm qərblə strateji müttəfiqlik, həm də Şərqlə taktiki əməkdaşlıq siyasətidir.

Türkiyənin geosiyasi prioritetləri: Niyə məhz indi?
Türkiyə hazırkı mərhələdə bir neçə geosiyasi prioritetə önəm verir:

Enerji tranziti və enerji təhlükəsizliyi — Rusiyanın qazı, Azərbaycanın nefti, İsrailin təbii qaz ehtiyatları;
Ticarət dəhlizləri və logistik mərkəz funksiyası — Orta Dəhliz, Zəngəzur, TANAP, BTQ dəmiryolu;
Daxili siyasi stabillik və xarici uğur əlaqəsi — xarici siyasət uğurları daxili leqitimlik gücləndirici faktor kimi istifadə olunur.

Risklər və Fürsətlər
Bu cür aktiv və çoxşaxəli siyasət, təbii ki, müəyyən risklər daşıyır:

Risklər:

-ABŞ və Rusiya arasında ziddiyyətlərin dərinləşməsi fonunda Türkiyənin manevr imkanlarının daralması;
-İran-İsrail qarşıdurmasının regional savaşa çevrilməsi və Türkiyənin bu alovun içində qalması ehtimalı;
-Qərb ölkələrinin Türkiyənin Şərq meyilli siyasətini təhlükə kimi şərh etməsi.

Fürsətlər:

-Qlobal güc balanslarının yenidən qurulduğu bir dövrdə diplomatik vasitəçilik statusunun möhkəmlənməsi;
-Enerji və logistik dəhlizlərin kəsişməsində yerləşmə üstünlüyü;
-Yeni regional ittifaqların formalaşmasında lider rolunun əldə olunması.

Şahlar Ruhi