Son onilliklərdə ekoloji məsələlər beynəlxalq siyasət və iqtisadiyyatın mərkəzinə doğru sürətlə çəkilib. Dünyanın aparıcı dövlətləri və transmilli korporasiyaları sanki bir-biri ilə yarışa giriblər: kim daha tez “karbon neytral” olacaq, kim “yaşıl enerji”yə daha çox sərmayə yatıracaq, kim “davamlılıq” strategiyasını daha parlaq şəkildə brendləşdirəcək? Lakin bu sualların cavabını araşdırdıqda ortaya çıxan mənzərə sadəcə ekoloji vicdan deyil – neoliberal sistemin özünü yenidən formatlama cəhdi, yeni bazarlar və hegemonluq formalarının inşasıdır.
Statistika susmur: 2023-cü ildə dünyanın ən çox karbon qazı buraxan 100 şirkətindən 71-i, yəni böyük əksəriyyəti cəmi bir neçə transmilli korporasiyanın törəmə şirkətləri idi. Bu korporasiyalar – məsələn, ExxonMobil, Chevron, BP, Shell, Aramco – dünyanın enerji ehtiyacının əsas təminatçıları olmaqla yanaşı, həm də “yaşıl keçid” təşəbbüslərinin sponsoru və PR aparıcılarıdır. İronik deyilmi? Ən böyük çirkləndiricilər eyni zamanda ekoloji təbliğatın liderliyini ələ alıblar.
Bu paradoksal vəziyyətin bir izahı var: ekoloji fərqindəlik artıq sırf ətraf mühitin qorunması deyil, həm də strateji və iqtisadi imkanların idarə olunması üçün vasitəyə çevrilib. Burada məsələ təbiəti qorumaqdan daha çox qlobal kapitalın yeni dövriyyə məkanlarını yaratmaq, “yaşıl məhsullar” və “davamlı xidmətlər” adı altında istehlak davranışlarını yenidən tənzimləməkdir. Təsadüfi deyil ki, Dünya İqtisadi Forumu (WEF) 2021-ci ildə "The Great Reset" (Böyük Yenidənqurma) ideyasını irəli sürdü. Bu təşəbbüs açıq şəkildə göstərirdi ki, iqlim və ətraf mühit məsələləri artıq kapitalizmin transformasiyası üçün mərkəzi narrativə çevrilib.
Bir tərəfdən dünya ictimaiyyəti “fərdi ekoloji məsuliyyət” anlayışı ilə yüklənir – plastikdən istifadə etmə, kağızı təkrar emal et, avtomobil sürmə, çox ət yemə... Digər tərəfdən isə transmilli korporasiyalar milyardlarla dollarlıq yaşıl sertifikatlar, karbon bazarları və ESG investisiyaları ilə yeni güc balansı qururlar. Beləliklə, əsl günahkar sistem aktorları görünməz qalır, vizual diqqət isə fərdi və lokal addımlara yönəlir.
Bu giriş bizə bir sual verir: ekoloji fərqindəlik sadəcə planetin xilası üçün dürüst və humanist çağırışdır, yoxsa iqtisadi-siyasi maraqların yenidən dizaynı üçün hazırlanmış strateji diskurs? Cavab aydındır: məsələ təkcə təbiətə qarşı münasibət deyil, həm də kapitalın, hegemonluğun və ideoloji narrativlərin təkamül formasıdır.
Bugünkü dünyada “ekoloji fərqindəlik” anlayışı artıq adi vətəndaş təşəbbüsü deyil – bu, qlobal sistem tərəfindən dizayn olunmuş və strateji olaraq idarə olunan sosial mühəndislik platformasına çevrilib. Mədəniyyət, təhsil, reklam, moda, hətta texnoloji innovasiyalar belə yaşıl estetikaya bürünərək sistem içində sistemə qarşıymış kimi görünən “mülayim üsyan” simulyasiyası yaratmaqdadır.
Transmilli şirkətlərin və qlobal güc mərkəzlərinin bu narrativdəki əsas rolu inkaredilməzdir. Məsələn, Apple, Microsoft, Amazon kimi texnologiya nəhəngləri 2030-cu ilə qədər “karbon neytral” olacaqlarını bəyan etsələr də, onların çoxmərhələli təchizat zənciri və nadir metallardan asılı istehsal modeli hələ də dünyanın ən ekoloji riskli sənaye sahələrindən biri olaraq qalır. 2022-ci ilin hesabatına görə, təkcə Apple şirkətinin bir "iPhone" modelinin istehsalı zamanı 79 fərqli təbii resursdan istifadə olunur ki, bu resursların əksəriyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrdə – tez-tez ətraf mühit və əmək hüquqları baxımından nəzarətsiz mühitdə hasil olunur.
Eyni prinsip qida sənayesində də müşahidə olunur. Ən böyük fast-food korporasiyalarından olan McDonald’s və Nestlé, ekoloji təzyiqlərə cavab olaraq “yaşıl qablaşdırma”ya keçid etdiklərini elan etsələr də, onların illik su istifadəsi və metan emissiyası yüzlərlə kiçik ölkənin illik karbon izindən yüksəkdir. Lakin marketinq maşını bu kontrastı ört-basdır edir – brend imici qorunur, məsuliyyət isə istehlakçıya ötürülür.
Bu təbliğatın daha incə hissəsi isə insan davranışının yönləndirilməsindəki psixoloji mühəndisliklə bağlıdır. Məsələn, böyük pərakəndə şəbəkələri və texnologiya platformaları tərəfindən yaradılan “ekoloji alış-veriş” rejimi – məsələn, Amazon’un “Climate Pledge Friendly” markası, ya da Google-un “ekoloji yönümlü naviqasiya” seçimləri – istehlakçının davranışını istiqamətləndirməklə bərabər, seçim azadlığını strukturlaşdırılmış şəkildə məhdudlaşdırır. Bu, ekoloji dəyərlərlə bəzədilmiş, lakin mahiyyətcə alqoritmik tənzimləmə və bazar yönümlü şüur formalaşdırma strategiyasıdır.
Politkorrekt yanaşma tələb olunur ki, bu təbliğatın içindəki pozitiv niyyətlər və real iqlim təhdidləri də etinasızlaşdırılmasın. Bəli, dünya həqiqətən də ekoloji böhran qarşısındadır. 2023-cü ilin BMT iqlim hesabatında qeyd olunurdu ki, 2050-ci ilə qədər indiki templə davam edilsə, qlobal temperatur 2,4°C-dən çox arta bilər. Bu isə geri dönüşü olmayan nəticələr doğuracaq. Lakin belə bir təhlükənin reallığı, bu təhlükədən siyasi və iqtisadi hegemonluq üçün fürsət kimi istifadə edən aktorları məsuliyyətdən azad etmir.
Bütün bu kontekstdə ekoloji fərqindəlik kampaniyaları – xüsusilə transmilli korporasiyalar tərəfindən maliyyələşdirilən və yönləndirilən formaları – artıq şüur və vicdan sahəsində yox, struktur və kapital sahəsində həll edilməli olan məsələyə çevrilib. Fərdi məsuliyyət vacibdir, lakin sistem məsuliyyəti olmadan bu fərdi səylər nəhəng maşının içindəki xırda vintlər kimi qalır.
Şahlar Ruhi
