Bir səhər oyandıq və gördük ki, artıq biz deyil, texnologiya bizim yerimizə düşünür. Referat yazan məktəbli, hekayə quran yazıçı, plan hazırlayan müəllim, analiz edən jurnalist — hamısı yavaş-yavaş bir sistemin kölgəsinə çəkilir. Özümüz də hiss etmədən “yardımçı alətlərə” deyil, öz yerimizi əlimizdən alan rəqəmsal kölgələrə çevrildik.
Bu, sadəcə texnoloji təkamül deyil. Bu, insanın insanlıqla sınağıdır. Daha aydın desək: biz bu inkişafın içində güclənirik, yoxsa yox oluruq? Bu sualın cavabı təkcə texnologiyada yox, özümüzdədir.
Əvvəllər insan düşünür, maşın isə əməl edirdi. İndi isə maşın düşünür, insan isə sadəcə təsdiqləyir. Bu dəyişiklik fərq edilmədən baş verdi – əvvəl rahatlıq adıyla başladı, indi isə yavaş-yavaş əvəzləmə mərhələsinə keçib.
Həyatdan real kadrlar:
· Gənc yazıçı ilhamla roman yazmaq istəyir, amma “ChatGPT-yə yazdırmaq daha asandır” deyir.
· Rəssam fırçanı kənara qoyur, Midjourney-də təsvir verir.
Zamanı udan maşınlar, mənanı itirən insanlar
Texnologiya saniyələrlə düşünür, amma insanın böyüməsi zəhmət və səhvlə ölçülür. Süni intellekt sürətlidir, amma dayazdlr. İnsan isə yavaş, lakin mənalıdır.
Təsəvvür elə:
· Araşdırmaçı jurnalist bir faktı tapmaq üçün kitabxanada günlərlə vərəqləyir. AI isə bu prosesi saniyələrdə sistemləşdirir.
· Müəllim şagirdinə uyğun dərs planı qurmaq üçün fərdi yanaşır. AI isə bu işi statistik profillərlə standartlaşdırır.
Burada vaxt uduruq, amma dəyər itiririk. Sürət qazandıqca dərindən düşünmək yerini avtomat reaksiyalara verir. Effektivlik mənanı əvəzləyir.
Alqoritmlər qərar verir – və biz buna razıyıq
Süni intellekt yaxşılıq, vicdan, anlayış tanımır. O, nə empatiya hiss edir, nə də insani niyyətləri anlayır. Amma qərar verir. Daha dəqiq desək, biz onun qərarlarına tabe oluruq.
Praktiki səhnə:
· Bir gənc bankdan kredit istəyir. Məsuliyyətlidir, amma işsizdir. Sistem isə ona rədd cavabı verir — çünki əxlaq və iradə süni intellekt üçün dəyər deyil, riskdir.
· İşə qəbul zamanı sizin illər əvvəl yazdığınız bir tvit sistemin gözündə "uyğunsuzluq" yaradır. Halbuki insan müsahibəçi olsa, sizi başa düşərdi.
Ən təhlükəli məqam budur: biz bu soyuq qərar sistemini normal qəbul edirik. Empatiyasız alqoritmlərin bizə həyat yolu çəkməsinə imkan veririk. Etiraz etmirik – uyğunlaşırıq. Bu isə təslimçiliyin ən yüksək formasıdır.
Tənbəllik yox, ruhsuzlaşma – rahatlıq qarşısında zəkanın süqutu
Əvvəlcə “rahatlıq üçün” istifadə etdik. Sonra “vaxt qazanmaq üçün.” İndi isə özümüzü əvəz etmək üçün süni intellektdən istifadə edirik. Bu, texnoloji alətlərin bizə xidmət etməsi deyil — bizim texnologiyaya könüllü əsirliyimizdir.
Adi həyat nümunəsi:
Universitet tələbəsi layihə təqdim etməlidir. Axtarmaq, oxumaq, fikirləşmək əvəzinə “ChatGPT-də yazdırmaq” daha rahatdır.
Əgər insan artıq düşünmək istəmirsə, deməli, o yaratmaqdan imtina edir. Yaradan yox, yönləndirən olmaq intellektual geriləmə deyilmi?
Texnologiya bizi bizdən alır
Bugün texnologiya təkcə bizə yardım etmir, o bizi yenidən qurur. Sosial şəbəkədə özümüzü filtrlərlə təqdim edirik. Metaverse-dəki avatarımızla yaşayırıq. Beynimizə çip taxmaq fikri artıq fantastika yox, texnoloji reallıqdır.
Faktlar və tendensiyalar:
· İlon Maskın Neuralink çipi artıq canlı insan beynində test edilir.
· Metaverse platformalarında ailə quran, hətta şəxsiyyət dəyişdirən insanlar var.
· Sosial media şəxsiyyətimiz artıq bizim yerimizə danışır.
Biz texnologiyanı idarə etmirik — biz texnologiyaya uyğunlaşaraq forma dəyişirik. Bu, insanlığın təkamülü yox, öz kimliyindən çıxmasıdır.
Uduzan insan deyil – amma təhlükədə olan insanlıqdır
İnsanlıq süni intellektə uduzmayıb. Hələ də onun yaradıcısı insanın özüdür. Amma təhlükəli olan – uduzmaq yox, susmaqdır. Tabe olmaqdır. Düşünməkdən imtina etməkdir.
Əgər biz düşünməyə, hiss etməyə davam etsək, şüur və intuisiyanı alqoritmlə qarışdırmasaq – insan qalmaq mümkündür.
Texnologiya ağıllıdır. Amma insan – həm ağıllı, həm hissli, həm də mənəvi varlıqdır. Bu fərqi qoruyanda biz yalnız sağ qalmırıq – doğrudan da insan kimi yaşayırıq.
Şahlar Ruhi
