“Artıq bir neçə gündür qlobal neft bazarlarında neft qiymətləri ilə paralel olaraq təbii qaz qiymətlərində də enişlər müşahidə olunur. Bu, İsrail və İran arasında münaqişənin səngiməsi ilə bağlıdır”.
Bunu enerji məsələləri üzrə ekspert Zəfər Vəliyev Metbuat.az-a açıqlamasında söyləyib. O, bunun səbəbini Yaxın Şərqdə geosiyasi vəziyyətin gərginləşməsi ilə əlaqələndirib:
“Yaxın Şərq dünyada neftin ağırlıq mərkəzi sayılır və qlobal neft təchizatında önəmli mövqeyə malikdir. Qiymət artımı da əsasən iki səbəblə bağlı idi: birincisi, bölgədə geosiyasi gərginlik, ikincisi isə Hörmüz boğazının İran tərəfindən bağlanması ehtimalı. Bu iki faktor – geosiyasi gərginlik və boğazın bağlanması ehtimalı həm neft, həm də qaz qiymətlərinə təsir göstərdi və artıma səbəb oldu. Fars körfəzi ölkələri qlobal neft hasilatının təxminən 30 faizini təmin edir. Yaxın Şərq ölkələrində gündəlik xam neft və kondensatla birlikdə hasilat 26,6 milyon barel təşkil edir. Bu da dünya üzrə ümumi neft hasilatının 30 faizi deməkdir. Bununla yanaşı, Yaxın Şərq regionu neft məhsulları bazarında da qiymətlərin formalaşmasında əsas rol oynayan faktorlardandır. Bu ölkələrdə yerləşən neft emalı zavodlarının ümumi sutkalıq emal gücü 13,9 milyon barel təşkil edir və bu da dünya üzrə emal gücünün 13 faizi deməkdir”.
Mütəxəssisin sözlərinə görə, müharibə geniş coğrafiyanı əhatə etsə və aktiv fazaya keçsəydi, onda həm emal gücləri, həm də neft terminalları təhdid altında qalacaqdı. Bu halda neftin qiymətlərində ciddi təsir olacaqdı:
“Hörmüz boğazı isə qlobal səviyyədə əsas enerji arteriyalarından biridir. Buradan gündəlik təxminən 20 milyon barelə yaxın xam neft dünya bazarlarına çıxarılır. Cari ilin ilk yarısında bu rəqəm təqribən 13,5 milyon barel olub. Qaz bazarlarında da Hörmüz boğazının rolu böyükdür. Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi əsas oyunçular gündəlik qlobal qaz təchizatının təxminən beşdə birini buradan təmin edir. Bu neft və qaz həcmlərinin böyük hissəsi isə Asiya bazarlarına – Çin, Hindistan, Tayvan, Cənubi Koreya, Yaponiya kimi ölkələrə gedir. Son bir neçə ildir ki, enerji keçidi və yeni iqlim tələbləri fonunda neft qiymətlərinin formalaşmasında Asiya bazarlarındakı alıcıların alıcılıq qabiliyyəti əsas götürülərək qiymət modelləri qurulub. Bu səbəbdən də Asiya istehlakçıları neft qiymətlərinin müəyyən olunmasında xüsusi rol oynayır. Əgər Hörmüz boğazı bağlansaydı, dünyada qlobal neft və qaz qıtlığı yaranardı. Bu boğaz, eləcə də Süveyş kanalı, Qırmızı dəniz və Bab əl-Məndəb boğazı enerji daşıyıcılarının hərəkətinə böyük təsir göstərən marşrutlardır”.
Alternativ marşrutların demək olar ki, mövcud olmadığını vurğulayan Z.Vəliyev bildirib ki, nə İranın, nə İraqın, nə də Küveytin Hörmüz boğazını yan keçən neft kəmərləri yoxdur:
“Yalnız Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri alternativ kəmərlərə malikdir. Səudiyyə Ərəbistanının Qırmızı dənizə çıxışı olan kəməri gündəlik 2,5 milyon barel ötürücülük gücünə malikdir. Amma bu ölkənin gündəlik ixracı 7 milyon bareldən çoxdur. Digər alternativ kəmər isə BƏƏ-yə məxsus Əbu Dabi–Fuceyra kəməridir və onun ötürücülük gücü 1,5 milyon bareldir. İran 1979-cu ildən bu yana Hörmüz boğazının bağlanması ilə bağlı 15-dən çox bəyanat verib. Lakin heç birində bu addımı ata bilməyib. Çünki bu, beynəlxalq qanunlara ziddir. Boğazın iki dəniz zolağından yalnız biri İrana məxsusdur və bu hissə dayaz olduğu üçün böyük tankerlərin keçməsi mümkün deyil. Əgər İran boğazı bağlasaydı, bu, faktiki olaraq Körfəz ölkələrinə müharibə elan etmək kimi qəbul olunardı. Gəmilər Hörmüz boğazından Fars körfəzinə yalnız Omana məxsus dəniz zolağı vasitəsilə daxil olurlar. Belə bir addım genişmiqyaslı qarşıdurmaya səbəb ola bilərdi”.
Z.Vəliyev hesab edir ki, İran və İsrail arasında böyük ehtimalla hərbi əməliyyatlar davam etməyəcək:
“Bu isə o deməkdir ki, hazırda neft qiymətində artıq “müharibə premyası” və “siyasi premyalar” yoxdur. Neft qiymətləri artıq bazarın tələbi ilə formalaşacaq. Analitiklər hesab edirlər ki, qiymətlərin 60 dollardan aşağı düşəcək. Ancaq belə deyil. Hətta bəzi hallarda bu rəqəm 65 dollardan aşağı düşmək ehtimalı yoxdur. ABŞ-də kommersiya təyinatlı neft ehtiyatlarında azalma müşahidə olunub. Orta, ağır distillatlarda və benzin ehtiyatlarının azalması neftə tələbatın artdığını göstərir. Çünki həm kənd təsərrüfatı mövsümü, həm də səyahət mövsümü yaxınlaşır. Bu dövrdə neft məhsullarına tələbatın artması nəticəsində emal zavodlarının yüklənməsi yüksək səviyyədə olacaq. Bu baxımdan, neft qiymətlərində kəskin enişlər gözlənilmir”.
Azərbaycana da bu vəziyyətin müsbət təsir göstərdiyini qeyd edən ekspertin sözlərinə görə, Aralıq dənizi regionundakı neft emalı zavodlarında texniki baxışlar başa çatıb və hazırda yüngül, az kükürdlü neftə olan tələbat artır:
“Azərbaycanın ixrac etdiyi “Azeri Light” və Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft qarışığı “Brend” etalon markalı neftə nisbətən mükafatla (premyayla) satılır. İran–İsrail münaqişəsi fonunda bu mükafat artmışdı və hər bareldə 3–3,8 dollar təşkil edirdi. Bu, Aralıq dənizi bazarında misilsiz göstəricidir və Azərbaycanın neft gəlirlərinə müsbət təsir edir. Qaz bazarlarında da eyni vəziyyət müşahidə olunur. Münaqişə bitsə də, regiona daxil olan tankerlərin daşınma (fraxt) və sığorta xərclərində artım var. Bu isə qaz qiymətlərinə də təsir edir. Bu il Azərbaycan Avropa ölkələrinə təxminən 12,9 milyard kubmetr qaz ixrac etməyi planlaşdırır. Bu rəqəm 13 milyarda çata bilər. Qiymətlərin yüksək olması fonunda qazdan əldə olunan gəlirlər də artacaq”.
