Siyasi tarixdə millətlərin yaddaşı silinmir – sadəcə arxivlərdə yatır. Türkdilli dövlətlərin birliyindən danışanda biz sadəcə coğrafi yaxınlıqdan yox, genetik kodlara həkk olunmuş ortaq tarixdən, fəth və faciələrdən yaranan kollektiv kimlikdən də bəhs edirik. Əvvəllər “Turan” ideyası etnoqrafik xəyalat kimi görünürdüsə, bu gün onu real strukturlaşdırılmış diplomatik təşkilat kimi görürük: Türk Dövlətləri Təşkilatı.

Bu təşkilat XXI əsrin geosiyasətində yeni platforma kimi yaranıb. Artıq birlik "bir millət, iki dövlət" prinsipi ilə məhdudlaşmır, "bir millət, çox dövlət – vahid coğrafi təsir zonası" anlayışına doğru genişlənir.

Və bu birlik təkcə tarixə söykənmir. Əksinə, geosiyasi transformasiyaların, enerji oyunlarının və mədəni hegemoniyaların arasından süzülüb gəlir. Məsələ sadəcə mədəni yaddaşın reanimasiyası yox, həm də regional və qlobal güc sistemində yeni konfiqurasiya yaratmaqdır.

Tarixi yaddaşın oyanışı: “Turan” ideyasından Türk Dövlətləri Təşkilatına

Türk birliyi ideyasının kökləri Orta Asiyadan Anadoluya, Altay dağlarından Zəngəzura qədər uzanır. Bu tarix Səlcuqlarla imperiyalaşıb, Osmanlı ilə qloballaşıb, SSRİ ilə parçalanıb.. Lakin o yaddaş heç vaxt susyıb. XX əsrin sonunda isə bu yaddaşın geosiyasi formaya düşməyə başladı

1991-ci ildən sonra Mərkəzi Asiya respublikalarının müstəqillik qazanması, Azərbaycanla Türkiyə arasında strateji müttəfiqlik körpüsünün qurulması ilə yeni mərhələ başladı. Bu mərhələdə ilk təşəbbüslər 1992-ci ildə “Türk Zirvələri” ilə atıldı. 2009-cu ildə isə Türk Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurası (sonradan TDT) yaradıldı. Bu təşkilat artıq ideoloji yox, institusional əsaslara malik olan ittifaqa çevrildi.

Bugün təşkilat özündə bu ölkələri birləşdirir:

- Türkiyə və Azərbaycan – qərb və cənub-qərb sütunları;

- Qazaxıstan və Özbəkistan – mərkəzin liderləri;

- Qırğızıstan və Türkmənistan – Orta Asiyanın strateji aktorları;

- Macarıstan və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti – müşahidəçilər kimi Avropa və Şərq Aralıq dənizi inteqrasiyası.

Yəni artıq “Turan” sadəcə tarix kitablarında yox, dövlətlərarası razılaşmalar, iqtisadi bloklar və enerji müqavilələri ilə danışır.

Geosiyasi konfiqurasiya: “Türk Kəməri”nin yaranması
Avrasiyanın xəritəsinə baxanda, TDT ölkələrinin qərbdən şərqə uzanan kəmər şəklində sıralandığını görmək olur. Bu kəmər:

- Çindən Avropaya gedən İpək Yolunu əhatə edir,

- Zəngəzur dəhlizi ilə Naxçıvandan Türkiyəyə çıxışı təmin edir,

- Transxəzər dəhlizi vasitəsilə enerji və yük axınını şaxələndirir,

- Orta Dəhliz olaraq tanınan, Şimal və Cənub dəhlizlərinə alternativ yol təqdim edir.

Bu geosiyasi konfiqurasiya sadəcə yol xəritəsi deyil – bu, siyasi iradənin xəritəyə çevrilmiş halıdır.

Zəngəzur dəhlizi məsələsi burada həlledici əhəmiyyət daşıyır. Ermənistanın iştirakı istənməsə belə, Azərbaycanın diplomatik-siyasi iradəsi ilə Qafqazın nəqliyyat dinamikası dəyişmək üzrədir. Bu isə təkcə Azərbaycanın yox, bütün Türk Dünyasının Avropa və Asiya arasındakı logistik supergüc statusunu təsdiqləyə bilər.

Digər tərəfdən, Çinin “Bir Kəmər – Bir Yol” layihəsinə alternativ olaraq Orta Dəhlizin yüksəlişi, Avropanın da Türk birliyinə olan marağını artırır. Burada artıq türk coğrafiyası geosiyasi platforma yox, geoekonomik oyun qurucuya çevrilir.

Enerji və texnologiya əməkdaşlığı: Qardaşlıqdan strateji sinerjiyə
Türkdilli dövlətlərin bir çoxu enerji ehtiyatlarına malikdir. Xüsusilə:

- Azərbaycan – Xəzər nefti və təbii qazı ilə Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm aktordur;

- Qazaxıstan və Türkmənistan – Orta Asiyada enerji supergücləridir;

- Türkiyə – bu resursların nəql edildiyi tranzit qovşağı və siyasi sponsorudur.

2021-ci ildən sonra baş verən Ukrayna müharibəsi Avropanı Rusiyadan enerji asılılığından qurtulmaq üçün alternativ marşrutlar axtarmağa vadar etdi. Bu da TDT ölkələrinin geoiqtisadi dəyərini kəskin şəkildə artırdı.

Bununla yanaşı, texnologiya sahəsində ortaq təşəbbüslər – xüsusilə Türkiyənin müdafiə sənayesi (Bayraktar, ASELSAN, TUSAŞ), TÜRKSAT peykləri və TEKNOFEST texnologiya festivalları artıq birlik üçün “yumşaq güc” yox, “strateji güc” vasitələridir.

Qazaxıstan və Özbəkistan da bu texnoloji irəliləyişləri lokal innovasiya siyasətləri ilə birləşdirir. Bu isə birlik içində elmi və texnoloji inteqrasiyanın yeni mərhələyə keçdiyini göstərir.

Qlobal sistemdə türk birliyinə münasibət
Türk birliyinin geosiyasi yüksəlişi təbii olaraq digər qlobal güclər tərəfindən izlənilir – bəzən də ehtiyatla. Ən çox narahat olan aktorlar isə Rusiya və Çindir.

- Rusiya, öz təsir zonasında yeni bir inteqrasiya mərkəzinin yaranmasını “post-sovet məkanında hegemonluğa alternativ” kimi görür.

- Çin, “Bir Kəmər – Bir Yol” layihəsinə alternativ lojistik sistemlərin yaranmasını sakit narahatlıqla izləyir.

Qərb isə ambivalent mövqe tutur: bir tərəfdən, bu birlik Avrasiyanın avtoritar konfiqurasiyasına qarşı balans ola bilər; digər tərəfdən, pan-türkizmin siyasi hegemonluğa çevrilməsi ehtimalı da qorxudur.

Lakin maraqlısı budur ki, Türk dövlətləri nə Çin, nə Rusiya, nə də Qərbin orbitində fırlanmaq niyyətində deyil. Onlar öz yolunu, öz mərkəzini – Ankara, Bakı və Astanada formalaşdırır. Bu da müasir dünyanın çoxqütblü arxitekturasında yeni vektor – “Türk Vektoru”nu meydana çıxarır.

Yumşaq gücdən yumşaq hegemonluğa
Türk birliyi yalnız qaz, neft, dəhliz və zirvələrdən ibarət deyil. Bu birlik dilin, sözün, musiqinin, filmin və ortaq kimliyin yaratdığı “yumşaq güc hegemonluğu”nu da özündə daşıyır.

- Azərbaycan və Türkiyə arasında ortaq televiziya layihələri, ortaq seriallar və sənədli filmlər;

- Qazaxıstanda və Özbəkistanda ortaq ortaq əlifba təşəbbüsləri, transliterasiya layihələri;

- Türk Akademiyası və Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu vasitəsilə UNESCO səviyyəsində irsin qorunması və tanıdılması;

Bu bütün proseslər nəticəsində “Türk Dünyası” anlayışı təkcə siyasi yox,  həm də mədəni-mənəvi güc mərkəzinə çevrilir.

Əgər Roma hüququ Avropanı birləşdirdisə, Orxon-Yenisey ruhu türk coğrafiyasını birləşdirəcək. Yumşaq hegemonluq sadəcə təsir yox, mədəni cazibə ilə güc yaratmaq mənasına gəlir.

XXI əsrin türkləri – gələcəyin dizaynerləri
Türkdilli dövlətlərin birliyi bir zamanlar çoxları üçün utopik görünürdü. Amma XXI əsrin ikinci rübündə bu birlik artıq geosiyasi reallıq, iqtisadi platforma və mədəni cazibə mərkəzidir. Bu prosesin liderləri isə siyasi ritorika ilə deyil, reformalar, inteqrasiya və strateji düşüncə ilə danışırlar.

Bu birlik:

- Qərbi tənzimləyən yox, alternativ təqdim edən modeldir;

- Şərqlə rəqabət edən yox, öz yolunu quran vektordur;

- Tarixin tozlu kitablarında qalmış mif yox, qərarın və gələcəyin strukturudur.

Bu günün türkləri keçmişin mirasçıları yox, gələcəyin dizaynerləridir. Onlar öz ruhlarını, yollarını və dillərini yeni dünya nizamında öz əlifbasında yazmaq iddiasındadır.