21-ci əsrdə beynəlxalq münasibətlər sistemində getdikcə daha çox səslənən bir sual var: "ABŞ hegemonluğunu Çinlə əvəz etmək mümkündürmü?" Çin Xalq Respublikası artıq uzun illərdir ki, özünü iqtisadi, texnoloji və siyasi baxımdan alternativ qlobal güc kimi təqdim edir. Sürətlə artan ÜDM, "Bir kəmər, bir yol" kimi qlobal təşəbbüslər, yüksək texnologiya sahəsində irəliləyişlər və ABŞ-ın öz daxilində yaşadığı siyasi böhranlar Çin haqqında "yeni lider gəlir" narrativini gücləndirib.
Lakin qlobal liderlik təkcə iqtisadi göstəricilərlə, hərbi güclə və ya diplomatik manevrlərlə qazanılmır. Əsl hegemonluq – sistem yaradan, oyunun qaydalarını təyin edən, ideoloji nüfuz gücünə sahib olan dövlətlə mümkündür. Bu mənada Çin ABŞ-ı əvəz etmək istəsə də, hələ ki ABŞ-ın yaratdığı beynəlxalq sistemin içində qalmaq məcburiyyətindədir. Bu isə Çin üçün təkcə güc paradoksu deyil – həm də sivilizasion məhdudiyyətdir.
Qapalı ideologiya ilə açıq dünya liderliyi olmaz
ABŞ-ın qlobal cazibəsi onun təkcə gücündə yox, ideyalarında və modelindədir. Liberal demokratiya, açıq bazar, fərdi azadlıqlar və söz azadlığı onun ideoloji əsaslarını təşkil edir. Bu model dünyaya hər bir fərdin uğur qazana biləcəyi bir sistemin simvolu kimi "amerikan yuxusu"nu təqdim edir.
Çin isə təkpartiyalı sistem, dövlət nəzarətindəki informasiya sahəsi və təhlükəsizlik prioritetli idarəçilik modeli ilə çıxış edir. Bu model iqtisadi stabillik gətirsə də, heç bir ölkənin və ya xalqın ideoloji olaraq ilhamlanmaq istədiyi nümunə deyil. Hətta Çinlə iqtisadi əməkdaşlıq edən ölkələr belə, onun daxili idarəçiliyini model olaraq qəbul etmək istəmirlər.
Qloballaşan dünyada lider olmaq üçün sadəcə "güclü olmaq" kifayət etmir. Rəğbət doğurmaq, ilham mənbəyi olmaq, təqib edilən nümunəyə çevrilmək lazımdır. Çin isə bu baxımdan birləşdirici yox, daha çox qorxudan model təqdim edir.
“Made in China” prestiji hegemonluq üçün yetərli deyil
Çin texnoloji sahədə ciddi irəliləyişlər əldə edib. Huawei, TikTok, BYD kimi brendlər artıq qlobal bazarda öz yerini tutub. Lakin bu uğur, keyfiyyətli və innovativ hegemonluq yox, daha çox maddi kütlə üstünlüyü və kütləvi istehsal üzərində qurulub.
ABŞ brendləri – Apple, Microsoft, Google, Netflix – sadəcə texnoloji məhsul təqdim etmir. Onlar həyat tərzi, yaradıcılıq və azadlıq ideyasını ixrac edirlər. Məsələn, iPhone təkcə telefon yox, bir status, bir qavrayış fərqi ifadə edir. Netflix sadəcə film platforması deyil – o, söz və mövzu azadlığının, rəngarəngliyin simvoludur.
"Made in China" isə bu simvolizmi ifadə etmir. Əksinə, o, hələ də çoxlarının şüurunda kütləvi, ucuz, tez qocalan və nəzarətli məhsullarla assosiasiya olunur. Texnologiya sahəsində də Çinin çox zaman innovasiya yox, imitasiyaya əsaslandığı barədə beynəlxalq şübhələr hələ də qalmaqdadır.
Qorxulan güc lider ola bilməz
ABŞ-ın hegemonluğu onun yaratdığı ittifaqlarla, qlobal institutlarla və müttəfiq şəbəkələri ilə bağlıdır. NATO, AUKUS, G7, G20 və digər platformalar ABŞ-ın liderliyi ilə formalaşıb. Bu ittifaqlarda iştirak edən ölkələr istəkli şəkildə əməkdaşlıq edir, çünki bu sistemdən maddi və təhlükəsizlik faydası əldə edirlər.
Çin isə əsasən maliyyə asılılığı, borc diplomatiyası, vədlərlə dolu infrastruktur layihələri və iqtisadi təsir vasitələri ilə tərəfdaşlar qazanır. Bu əlaqələr dərin inamdan doğmur. Misal üçün, “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü bir çox ölkədə ekoloji narahatlıqlar, qeyri-şəffaf müqavilələr və milli borcun artması ilə yadda qalıb. Belə münasibətlər bərabərhüquqlu əməkdaşlıq yox, asılılıq doğurur.
Qorxuya əsaslanan nüfuz gücü davamlı deyil. Tarix göstərir ki, qorxulan güclər müttəfiq deyil, düşmən toplayır. Çin bu təhlükəli tendensiyadan qurtulmadan hegemon ola bilməz.
Yumşaq güc yoxdursa, sərt güc qorxu yaradar
ABŞ-ın mədəniyyəti, pop musiqisi, Hollivud filmləri, texnoloji startapları, düşüncə məktəbləri və sosial şəbəkələri dünyada “soft power” (yumşaq güc) kimi qavranılır. İnsanlar Amerikanı yaşamaq, oxumaq, çalışmaq üçün arzuolunan yer sayırlar.
Çin bu sahədə çox zəifdir. Onun film sənayesi daxili senzura ilə boğulur, musiqisi beynəlxalq auditoriya qazanmır, universitetləri isə daha çox siyasi məhdudiyyətlər səbəbindən geri qalır. Konfutsi İnstitutları belə bir çox Qərb ölkəsində təbliğatla məşğul olmaqda ittiham olunaraq bağlanıb.
Yumşaq güc – liderin könüllü qəbul olunmasıdır. Çin isə bu istəklə qəbul edilmir. Dünyada Çində yaşamaq istəyənlərin sayı ABŞ-a nisbətdə çox azdır. Əgər bir ölkə insanların “orada yaşamaq istəyərdim” dediyi yer deyilsə, qlobal lider ola bilməz.
Beynəlxalq sistemin dəyişdirəni olmaq daha çətindir
ABŞ hazırkı beynəlxalq sistemin – BMT, BVF, Dünya Bankı, DTŞ və sair qurumların – təşəbbüskar və memarıdır. O, bu qaydaları yazıb və dünyaya təqdim edib. Bu, onun legitimliyini artırır. Liderlik dedikdə, qayda qoymaq və qaydaya cavabdehlik nəzərdə tutulur.
Çin bu sistemə sonradan qoşulub və indi bu sistemi təzyiqlərlə dəyişmək istəyir. Lakin sistem dəyişdirmək, öz sistemini yaratmaqdan çətin və risklidir. Çin nə yeni beynəlxalq təhlükəsizlik platforması, nə də əvəzləyici iqtisadi model təqdim edə bilib. Bu isə onun hegemonluq ambisiyalarını nəzəri səviyyədə saxlayır.
Daxili problemlər – Pekinin “Axilles dabanı”
Hər imperiya öz daxilindən çökür. Çin bu baxımdan istisna deyil. Son illərdə Çində:
· Sürətini itirən iqtisadi artım,
· Əhalinin sürətlə yaşlanması,
· İşsiz gənclərin artması,
· Tikinti sektorundakı “sabun köpüyü” böhranı,
· Senzura, informasiya boşluğu və sosial narazılıqlar dərinləşir.
ABŞ bu cür böhranlara açıq cəmiyyət strukturu və demokratik reaksiyalarla cavab verir. Çində isə problemlərin inkarı və gizlədilməsi praktikasına üstünlük verilir. Bu isə sistemin təlatümə daha həssas olduğunu göstərir.
Qlobal liderlik isə davamlılıq tələb edir. Daxilində sabit olmayan ölkə xaricə nümunə ola bilməz.
Liderlik status yox, dəyərlərlə ölçülür
Çin 21-ci əsrin ən mühüm güclərindən biri olacaq – bu şübhəsizdir. Amma "hegemonluq" və "güc" fərqli anlayışlardır. Güc – qorxu yaradar. Hegemonluq – etimad. Güc – itaət tələb edər. Hegemonluq – liderlik nüfuzu ilə təbii şəkildə qəbul olunmaqdır.
Çin iqtisadi və texnoloji tərəqqisinə baxmayaraq, hələ də qlobal dəyərləri daşıya biləcək bir gücə çevrilməyib. Onun təqdim etdiyi alternativ – qapalı, senzuralı və nəzarətli sistem – gələcəyin yox, keçmişin təklifidir.
ABŞ-ın yerini tutmaq istəyirsə, Çin əvvəlcə öz sistemini dünyaya qəbul etdirə biləcək dəyərlərlə çıxış etməlidir. Əks halda, o sadəcə güclü regional aktor, amma qlobal lider olmayan imperiya kimi qalacaq.
Şahlar Ruhi
