- Bildiyiniz kimi dünən və bu gün dünya gündəmini Trampın inaqurasiyası zəbt edib.  Necə düşünürsünüz, Trampın qayıdışı dünyaya nə vəd edir ?

- Trampın qayıdışı dünya siyasətinə, desək ki, şənlik, xaos və bir az da realiti-şou qatacaq – yanılmarıq. Bu adam siyasəti tamamilə fərqli  səviyyəyə çıxarmağı bacarır: ənənəvi qanun-qaydaları bir kənara qoyaraq, öz qaydalarını oynayan bir liderdən söhbət gedir.

Nə gözləmək olar?

"Amerika Birinci" 2.0 – Amma indi daha çox "Hamı mənə borcludur!" ab-havasında. NATO? Ya daha çox pul ödəyəcəksiniz, ya da sağ olun, görüşərik! Çin? Tariflər, tariflər və bir də tariflər! Bu dəfə Trampın tərzində "bəlkə də bir az çox aqressiv, amma təsirli" yanaşmalar olacaq. Axı kim Trampın "Tarixdə heç kimin görmədiyi qədər sərtəm!" şüarını eşitməkdən doymayıb?
Diplomatiya, yoxsa Twitter diplomatiyası? – Beynəlxalq liderlər Trampın diplomatiyasından qorxur. Amma bu dəfə klassik diplomatiya yox, yenidən viral tweet-lərlə idarə olunan bir dünya gözləyirik. Təsəvvür edin: "Merkel məni dinləmir. Ayıb olsun! Sadəcə söhbətə ehtiyac yoxdur!" kimi mesajlarla səhər xəbər başlıqları dolacaq.
Geosiyasi reallıq şousu – Tramp dünya liderləri ilə münasibətlərində artıq strateji dərinlik yox, tam emosional  yanaşma sərgiləyəcək. Putin? "Bəzən yaxşı oğlan kimi görünür, bəzən isə yox!" Şi Cinpin? "Çox ağıllıdır, amma mən daha ağıllıyam!" Bu münasibətlər tam olaraq Netflix-in yeni hit serialına çevrilə bilər.
Yaxın Şərqdəki oyunlar – Trampın geri qayıdışı ilə, ehtimal ki, yenə İranla "kim daha güclüdür" oyunu başlayacaq. İsrail isə özünə yeni  "dost" qazanır. Amma diqqətli olun: bu, sülh deyil, daha çox "kim kimin üstünə daha çox təyyarə göndərəcək" yarışı ola bilər.
Dünya liderlərinin kabusu – G7 zirvələri – Təsəvvür edin: Tramp zirvədə dayanır və qalan liderlərə deyir: "Gəlin bu işi mən edim, siz sadəcə baxın və öyrənin." Makron gözlərini döyür, Şolts sakitcə yerinə oturur, və Kanada Baş naziri Trudo fikirləşir ki, "Bura niyə gəldim axı?" .
Subyektiv olaraq deyim ki, Trampın qayıdışı ilə dünya siyasəti daha rəngarəng, amma bir o qədər də gözlənilməz olacaq. Bu adamı ya sevəcəksiniz, ya da nifrət edəcəksiniz – amma onun gətirdiyi xaosa biganə qalmaq mümkün deyil. Dünya siyasəti daha çox, "Dünya Sirkində Tramp" şousunu xatırladacaq.

- Trampın inaqurasiya nitqini yəqin ki, siz də izlədiniz. Xüsusi diqqətiniz çəkən məqam oldu?

- Əlbəttə, izlədim və Trampın inaqurasiya nitqi tam olaraq gözlədiyimiz kimi idi: qarışıq, emosional və qətiyyətli. Amma, o nitqdə xüsusi bir məqam vardı ki, məni həm düşündürdü, həm də güldürdü – Trampın "Biz yenidən qalib gələcəyik, amma bu dəfə daha böyük, daha parlaq və daha səs-küylü!" deməsi.

Bu, klassik Trampdır – sadə ifadələr, amma arxasında böyük ambisiyalar. Məni ən çox təəccübləndirən isə onun "Dünya artıq bizə hörmət etmir, amma mən qayıtdım ki, bu hörməti qaytarım – nəinki qaytarım, hətta bütün planet bizə baxıb həsəd aparsın!" cümləsi oldu. Bu sözlər, əslində, təkcə Amerika auditoriyası üçün deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyətə göndərilən bir mesaj idi: "Biz geri döndük, hamınıza meydan oxuyacağıq!"

Bir başqa diqqətçəkən məqam isə onun hər zamankı kimi Çinə qarşı sərt ritorikası oldu. "Əgər Çin bizim iqtisadiyyatımızı məhv etmək istəyirsə, onda mən onların təkcə iqtisadiyyatını yox, hətta tiktoklarını da alacağam!" deyə ironik şəkildə ifadə etdi. Düşünürəm ki, bu, həm gülüş doğuran, həm də düşündürücü bir an idi, çünki Tramp diplomatiyanı bəzən zarafatla qarışdırır, amma bu zarafatların ciddi nəticələri ola bilər.

Və əlbəttə, "Amerikanın təkrar ən böyük olduğunu hər kəs görəcək – çünki bu dəfə yalnız danışmırıq, hərəkət edirik" deməsi onun seçki kampaniyasından inaqurasiya nitqinə daşınan bir şüar idi.

Ümumilikdə, nitqi tam Tramp stilində idi: bol dramatizm, populist mesajlar və hər kəsə meydan oxuyan ritorika. Bunun nəticələrini yaxın zamanda həm daxildə, həm də xaricdə görəcəyik. Məncə, hər kəs bu "siyasi şouya" hazırlaşmalıdır! 

- Bəs Trampın ilk qərarları ? ABŞ Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatını tərk etdi, Paris İqlim Razılaşmasından çıxdı... Yəqin ki, bu qərarların dünya üçün ciddi nəticələri olacaq...

- Trampın ilk qərarları onun "mən buradayam və hər şeyi dəyişəcəyəm" mesajını dünyaya çatdırmaq üçün düşünülmüş gedişlərdir. Amma bu qərarlar təkcə ABŞ üçün deyil, bütün dünya üçün ciddi nəticələr və böyük təsirlər yaradacaq. Gəlin bu qərarların arxasındakı məntiqi və ehtimal olunan nəticələri detallı şəkildə araşdıraq.

ABŞ-ın Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatını (ÜST) tərk etməsi qərarı, Trampın beynəlxalq təşkilatlara olan inamsızlığının və onları "ABŞ-ı soymaq üçün qurulmuş sistemlər" kimi görməyinin nəticəsidir. Təsəvvür edin, ÜST-dən ən çox maliyyə dəstəyi alan ölkə birdən-birə çəkilir! Bu:

Pandemiya idarəçiliyinə ciddi zərbə vuracaq. Əgər yeni bir qlobal sağlamlıq böhranı baş verərsə, ABŞ-ın iştirakı olmadan qlobal koordinasiya çətinləşəcək.
Digər ölkələri də "biz də gedirik" deyə düşünməyə vadar edə bilər. Nəticədə, ÜST-nin mövcudluğu təhlükəyə düşər.
Düşünürəm ki, bu, sadəcə bir siyasi qərar deyil, həm də dünyaya "Bizim  sizinlə işimiz yoxdur!" mesajı verməkdir. Amma belə bir xaotik qərarın nəticəsi nə olacaq? Çox güman ki, ABŞ sağlamlıq böhranlarında təkbaşına qalacaq.

 Paris İqlim Razılaşmasından çıxmaq qərarı daha çox Trampın biznes dostlarını sevindirmək üçündür, çünki o, həmişə "yaşıl enerji"ni iqtisadi artıma maneə hesab edib. Onun fikrincə:

Amerikanın enerji üstünlüyü təkrar qaz və neftlə təmin edilməlidir. "Kömür mədənləri yenidən açılmalıdır, çünki bu, Amerika işçisinə iş verir!" deyən Trampın iqlim məsələlərini ciddi qəbul etmədiyini hamımız bilirik.
Ancaq bu, uzunmüddətli nəticələrdə iqlim böhranını dərinləşdirə bilər. Çin və Avropa, Trampın bu qərarından faydalanaraq iqlim lideri kimi mövqelərini gücləndirə bilər. Amerika isə "bu planetdə yaşayırıq, yoxsa başqa planetə köçəcəyik?" sualı ilə üz-üzə qala bilər.
Əyləncəli tərəfi nədir? Trampın bu qərarı ilə ABŞ daxilindəki ekoloji hərəkatlar daha da güclənəcək və yeni "yaşıl müqavimət" dalğası ortaya çıxa bilər. İnsanlar Trampın enerji siyasətinə qarşı velosipedlə konvoylar təşkil edərək etiraz edəcəkmi? 

Trampın bu qərarları əslində bir domino effektinə səbəb ola bilər:

Avropa və Çin liderlik üçün mövqelərini gücləndirəcək. Trampın çəkildiyi yerdə bir boşluq yaranacaq və bunu doldurmaq üçün Çin texnoloji innovasiya, Avropa isə yaşıl enerji sahəsində liderlik etməyə çalışacaq.
Beynəlxalq sistem parçalanacaq. Əgər digər ölkələr də "ABŞ tərk edirsə, biz niyə qalırıq?" deyərsə, qlobal həmrəylik daha da zəifləyəcək.
Subyektiv olaraq düşünürəm ki, Trampın qərarları, bir tərəfdən, ABŞ-ın izolyasiyasını dərinləşdirəcək, digər tərəfdən isə dünya ölkələrini bir araya gətirərək yeni qlobal liderlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Həm xaotik, həm də maraqlı günlər bizi gözləyir! 

- Nəzərə almalıyıq ki, qlobal arenaya "mən burdayam" dediyi ilk vaxtdan bəri ABŞ məhz qlobalist düşüncəylə hərəkət edib və bütün xarici və daxili siyasətini məhz bu sistemin tələbinə uyğun qurub. Necə düşünürsünüz, Trampın regionalist Amerikası onu fərqli ampluada uğursuzluğa düçar olmaq riskiylə üz-üzə qoymur ?

Olduqca məntiqli  sualdır.  Trampın "regionalist Amerika" konsepsiyası həqiqətən də ətrafında ciddi bir risk anlayışı doğurur. Tarix boyu ABŞ-ın gücü, əslində, qlobalist yanaşmasından qaynaqlanıb: beynəlxalq təşkilatların formalaşdırılmasında liderlik, çox tərəfli ticarət sisteminin inkişafı və qlobal təhlükəsizlikdə oynadığı əsas rol. Tramp isə bu ənənəni tamamilə çökdürərək, ABŞ-ı "izolyasiyanın müasir versiyası"na doğru sürükləyir. Bu, uğursuzluq riski ilə dolu olan çox təhlükəli bir oyun ola bilər.

Regionalizm həqiqətən də ABŞ üçün uğursuzluq riski daşıyır. Niyə?

Birincisi, Trampın regionalist yanaşması, ABŞ-ın çoxtərəfli ittifaqlarını zəiflədir və rəqiblərinə strateji boşluqları doldurmaq imkanı verir. NATO üzvlərindən maliyyə tələb etmək, Avropa liderləri ilə soyuq münasibətlər və Asiyada ABŞ-ın ticarət bloklarından çıxması Çinə qlobal liderlik üçün "yaşıl işıq" yandırır. Trampın dünyaya qarşı sərgilədiyi izolyasionizm, ABŞ-ın öz strateji müttəfiqlərini itirərək, yalnız qalması ilə nəticələnə bilər.

İkincisi, ABŞ-ın beynəlxalq ticarət razılaşmalarından çıxması, onu regional ticarət müharibələrinə daha çox cəlb edəcək. Tramp, "Amerika iqtisadiyyatını qoruyuram" deyərək proteksionist addımlar atsa da, uzunmüddətli dövrdə ABŞ iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarət şəbəkəsindən təcrid edilərək geriləyə bilər. Bu, Çin və Avropa İttifaqı kimi rəqiblərin daha güclü ticarət blokları qurmasına şərait yaradır.

 Üçüncüsü, ABŞ-ın qlobal güc kimi təsirini itirməsi, onun həm iqtisadi, həm də hərbi gücünü zəiflədir. Gəlin reallığa baxaq: ABŞ-ın dolları qlobal iqtisadiyyatın əsas valyutasıdır və bu, yalnız qlobalist yanaşma ilə mümkün olub. Trampın "regionalist Amerikası" dolların qlobal dominasiyasını da təhlükəyə atır.

Ümumiyyətlə, Trampın "özünüzü qoruyun, biz sizə kömək etməyəcəyik" mesajı NATO və Yaxın Şərq kimi bölgələrdə boşluq yaradır. Bu boşluqları isə Rusiya, Çin və İran kimi ölkələr doldurur. ABŞ-ın "regionalist" siyasəti dünyanın daha təhlükəli bir yerə çevrilməsinə səbəb ola bilər və bu, uzunmüddətli perspektivdə Amerikanın öz təhlükəsizliyinə də mənfi təsir göstərəcək.

Trampın yanaşması, əslində, iki tərəfi kəskin olan  qılınca bənzəyir. Bəzi amerikalılar üçün bu, milli maraqların yenidən dirçəldilməsi anlamına gəlsə də, beynəlxalq arenada ABŞ-ı "yenilməz lider" ampluasından çıxarıb "qapalı qütb" statusuna gətirə bilər. Tramp, "böyük  divar" quraraq, həm simvolik, həm də real mənada Amerika və dünyanın qalan hissəsi arasında sərhəd çəkməyə çalışır. Amma bu divar, sonda onu " tənhalığa" düçar edə bilər.

Fikrimcə, Trampın regionalist siyasəti, qısa müddətdə daxili populizm üçün sərfəli görünsə də, uzunmüddətli perspektivdə ABŞ-ın qlobal səhnədə "yeganə supergüc" statusunu təhlükə altına alır. Dünya artıq bir-birinə bağlıdır və heç bir divar bu bağlılığı tamamilə qıra bilməz. Əgər Tramp bu siyasətdə israr edərsə, ABŞ "qapalı  qala"-ya çevrilərək, öz əfsanəvi gücünü itirə bilər.

- İnaqurasiyanın ən simvolik məqamlarından biri də texnologiya nəhənglərinin və iş adamlarının buradakı aktiv iştirakı idi. Ümumən seçkilərin gedişində də iş adamları Trampa ciddi dəstək verirdilər. Necə düşünürsünüz, milyarderlər niyə özlərini Trampa daha yaxın hiss edirlər?

Milyarderlərin Trampa yaxınlığının arxasında həm ideoloji, həm də praqmatik səbəblər dayanır. Tramp özü də biznes dünyasından gələn bir fiqurdur və bu, onu həmkarları üçün daha "tanış və başa düşülən" bir liderə çevirir. Amma məsələ yalnız bunda deyil. Trampa dəstək verən milyarderlərin onu dəstəkləməkdəki əsas motivləri həm maraqlı, həm də düşündürücüdür.

Birincisi Trampın iqtisadi siyasətləri tamamilə korporativ maraqlara yönəlib:

Tramp administrasiyasının 2017-ci ildə həyata keçirdiyi vergi islahatı, şirkətlər üçün korporativ vergi dərəcəsini 35%-dən 21%-ə endirdi. Bu, xüsusilə milyarderlər və iri şirkətlər üçün ciddi qazanc idi.
Tramp "daha az qaydalar, daha çox sərbəstlik" şüarı ilə biznes dünyasına sərbəstlik vəd etdi. Bu, xüsusilə texnologiya və enerji sektorlarında fəaliyyət göstərən iş adamları üçün cazibədar idi.
Bir sözlə, Tramp milyarderlər üçün bir növ "öz adamları"dır: qaydaları yumşaldır, vergi endirir və "daha çox qazanın" deyir. Bu isə təbii olaraq, onların dəstəyini qazandırır.

İkincisi, Milyarderlər üçün Tramp "milyardercə" danışan  liderdir. Onun prezidentliyi dövründə:

 İri korporasiyalar, xüsusilə müdafiə və enerji sahəsində Tramp administrasiyasından böyük dövlət müqavilələri qazandı.
Trampın administrasiyasında biznes dünyasının fikirləri daha çox nəzərə alınırdı. Milyarderlər, Trampın ofisində öz maraqlarını rahatlıqla müdafiə edə bilirdilər.
Bu münasibətlər, milyarderləri Trampı dəstəkləməyə daha da həvəsləndirir, çünki o, onlara daha böyük qazanclar vəd edir.

Üçüncüsü, Milyarderlər üçün Trampın "Amerika birinci" siyasəti də cəlbedicidir. O:

Ticarət müharibələri ilə daxili bazarı qorumağa çalışır. Bu isə yerli milyarderlər üçün xarici rəqiblərə qarşı üstünlük yaradır.
Amerika istehsalını gücləndirir: Xarici iş gücündən asılı olan, amma ABŞ-da istehsal etmək istəyən iş adamları üçün bu, böyük bir təşviqdir.

Dördüncüsü, Trampın özünün milyarder olması, onu biznes dünyasının liderlərinin gözündə daha cazibədar edir. O, onlarla eyni platformada danışır, bizneslə bağlı problemləri daha yaxşı başa düşür və hətta onların "xarizma ilə dolu" həyat tərzini təmsil edir. Trampın "yüksək risk – yüksək mükafat" yanaşması milyarderlərin özlərini onda görmələrinə səbəb olur.

Texnologiya nəhəngləri ilə Tramp arasındakı əlaqələr isə nisbətən daha mürəkkəbdir. Onlar:

Trampın siyasətləri ilə razı olmasalar belə, onun "anti-tənzimləmə" yanaşmasından faydalanırlar.
Eyni zamanda, onun iqtisadi islahatlarının "Silikon Vadisinin gələcək planlarına uyğun" olduğunu görürlər.
Amma gəlin unutmayaq ki, texnologiya milyarderləri bəzən Trampı açıq şəkildə tənqid etsələr də, arxa planda onun siyasətlərindən istifadə edirlər.

Xülasə, Milyarderlər Trampı təkcə lider kimi deyil, həm də "talisman" kimi görürlər. O, tənzimləmələri azaldır, biznesə azadlıq verir və ABŞ iqtisadiyyatını prioritet tutur. Eyni zamanda, Trampın öz şəxsiyyəti – cəsarəti, bəzən hətta düşünülməmiş addımları və təxribatçı yanaşması – biznes dünyası üçün özündə həm risk, həm də maraq ehtiva edir. Bu səbəbdən milyarderlər özlərini ona daha yaxın hiss edir və bu yaxınlıq dünya siyasətinə ciddi təsir edir. 

 -Son cümlənizlə razılaşmamaq mümkün deyil. Bəs Trampın siyasətinin və təşviqatının episentrinə sahibkarlığı və sahibkarları qoymaqla qalib gəlməyi dünyanın siyasi dinamikasına dair bizə hansı ipuclarını  verir?

-Trampın siyasətində sahibkarlığı və sahibkarları episentrə yerləşdirməsi təkcə onun şəxsi biznes keçmişi və kapitalist yanaşması ilə izah olunmur. Bu, həm də müasir dünyanın siyasi dinamikalarının necə dəyişdiyini və liderlərin bu dəyişikliklərə necə uyğunlaşdığını göstərir. Gəlin bu yanaşmanın dünya siyasətinə dair hansı ipuclarını verdiyini analiz edək:

 Birincisi, Trampın sahibkarlığı ön plana çıxarması, iqtisadi gücün və sahibkarlığın müasir siyasətdə nə qədər təsirli olduğunu nümayiş etdirir. Bu, bir neçə mühüm məqamı üzə çıxarır:

Dövlətlərdən çox korporasiyalar: Trampın siyasəti göstərir ki, böyük korporasiyalar artıq yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi oyunçulara çevrilib. Amazon, Tesla, Google kimi texnologiya nəhəngləri təkcə məhsul yaratmır, həm də siyasəti formalaşdırır.
Qərarların bazar əsasında verilməsi: Trampın liderliyində qərarlar bəzən siyasi deyil, tamamilə iqtisadi maraqlar əsasında verilir. Bu, siyasətin ənənəvi "millət üçün millət" anlayışını dəyişdirərək, "millət üçün bazar" modelinə yaxınlaşdırır.
 
İkincisi, Trampın sahibkarları siyasətinin mərkəzinə qoyması, müasir liderlərin necə dəyişdiyini göstərir:

Əvvəllər liderlər siyasi təcrübəyə əsaslanırdılar, amma indi iqtisadi uğur və iş dünyasında təsir daha mühüm rol oynayır. Bu, seçicilərin liderlərə olan gözləntilərinin də dəyişdiyini göstərir. İnsanlar artıq "möhkəm idarəçi"dən çox "gəlir gətirən CEO-lider" istəyirlər.
Trampın "mən zənginəm və buna görə sizin maraqlarınızı daha yaxşı başa düşürəm" ritorikası, zənginliyini siyasi leqalitet kimi istifadə etməsidir. Bu isə siyasətdə meritokratiyanın yox, sərvətin təsirini artırır.
 
Üçüncüsü, Trampın sahibkarlıq prioritetləri beynəlxalq siyasətdə də özünü göstərir. Bu yanaşma, ənənəvi "müttəfiqlik" anlayışını dəyişir:

Trampın NATO-dan pul tələb etməsi, Çinlə ticarət müharibəsi və hətta Şimali Koreya ilə münasibətlərində belə "şərtlər və faydalar" prinsipini tətbiq etməsi göstərir ki, beynəlxalq siyasət artıq yalnız ideologiya deyil, həm də biznes strategiyasına əsaslanır.
 Sahibkar yanaşması, tez-tez uzunmüddətli strategiyadan çox qısa müddətli qazanca fokuslanır. Bu, ABŞ-ın beynəlxalq öhdəliklərindən çəkilməsi və "ikili sazişlərə" üstünlük verməsində aydın görünür.
 
Dördüncüsü, Trampın sahibkarları mərkəzə qoyması regionalizmə də yeni rəng qatır:

Bu, yerli sahibkarlara üstünlük verərək, ABŞ-ın daxili iqtisadiyyatını qorumağa çalışır. Bu model, bir çox ölkədə də oxşar tendensiyalar yaradaraq, "regionalist iqtisadiyyatlar" konsepsiyasını gücləndirir.
Trampın siyasəti, qlobalist yanaşmadan narazı olan digər liderlər üçün nümunə olur. İtaliyadan Braziliyaya qədər bir çox ölkədə "yerli iqtisadiyyat" və "sahibkar dostu siyasət" ritorikası yüksəlir.
 
Beşincisi, Trampın sahibkarlıq üzərində qurulan siyasəti, cəmiyyətdə dərin dəyişikliklərə işarə edir:

Siyasət artıq təkcə ideologiya deyil, həm də iqtisadiyyat əsasında formalaşır. İnsanlar üçün iş yerləri, investisiyalar və iqtisadi sabitlik daha önəmli görünür.
Trampın sahibkarlıq prioritetləri zəngin və kasıb arasında uçurumu daha da dərinləşdirə bilər. Çünki bu siyasət, daha çox zənginlərə üstünlük verir.
 
Trampın sahibkar yanaşması, siyasətin  kapitalist maraqlarla iç-içə olduğunu göstərir. Bu yanaşma, qısa müddətli iqtisadi qazanc gətirsə də, uzunmüddətli perspektivdə beynəlxalq münasibətlərin tarazlığını poza bilər. Belə görünür ki, dünya siyasəti artıq müharibələr və diplomatik masalarla deyil, iqtisadi razılaşmalar və milyardlarla idarə olunur. Tramp isə bu dəyişimin simvolu olaraq tarixdə qalacaq. 

Müsahibəni hazırladı: Şahlar RUHİ