ABŞ-nin prezidenti Donald Tramp yenə diqqət mərkəzindədir. Onun yeni qərarı – ABŞ-nin bütün humanitar layihələrə ayırdığı vəsaitlərin 90 günlük müddətə dondurulması – beynəlxalq aləmdə zəlzələ effekti yaradıb. Qaçqın düşərgələri? Səhiyyə proqramları? Fəlakət zonalarına yardımlar? Hamısı "pauza" düyməsinə basılıb.

Bəs bu qərarın arxasında nə dayanır? Tramp sadəcə iqtisadiyyatını qorumağa çalışır, yoxsa ABŞ-nin qlobal təsirini nümayiş etdirmək üçün riskli bir oyuna girib? Dünya bu qərarın yoxluğunu həqiqətən hiss edəcəkmi, yoxsa bu, ABŞ-nin qlobal dominantlığını zəiflədəcək?

Bu gün bu məsələləri süni intellekt vasitəsilə analiz edirik. Humanitar yardım siyasətdən kənar qalmalıdırmı? Dövlətlər bu yardımları siyasi təzyiq aləti kimi necə istifadə edirlər? Trampın bu addımı dünya üçün nə deməkdir?

-Xəbərlərə görə, Tramp administrasiyası ABŞ-nin bütün humanitar layihələrə vəsait ayırmasını 90 günlük müddətə dayandırmaq qərarına gəlib. Sizcə, bu qərarın dünyaya təsiri necə olacaq?

- ABŞ-nin humanitar layihələrə ayırdığı vəsait sadəcə yaxşılıq etmək üçün deyil, həm də qlobal nüfuzunun bir hissəsidir. Bu vəsaitlərin dayandırılması xüsusilə Afrika, Yaxın Şərq və Cənubi Asiyada ciddi təsirlər yaradacaq. Qida yardımları azalacaq, səhiyyə proqramları çökəcək və təhsil layihələri dondurulacaq. Daha vacibi isə, ABŞ qlobal liderliyini daha da sarsıdacaq – Çin və Rusiya kimi rəqibləri bu boşluğu  fürsət kimi görəcəklər.

Siyasi yanaşmanı bir kənara qoysaq, real insani fəlakətlərdən danışmalıyıq. Bu qərar birbaşa olaraq qaçqın düşərgələrində yaşayan milyonlarla insanın yemək, su və tibbi yardımdan məhrum olması deməkdir. QİÇS, malyariya və digər ölümcül xəstəliklərə qarşı mübarizə aparan proqramlar ləngiyəcək. Bu, sadəcə 90 gün deyil – bu, bəlkə də illərlə düzələ bilməyəcək humanitar böhranın başlanğıcı ola bilər.

-Yəni,sizcə rəsmi ABŞ-nin bu məsələdə öz daxili iqtisadi maraqlarını güdməyə haqqı yoxdur?

- Əlbəttə ki, hər bir dövlət öz iqtisadi maraqlarını qorumaq haqqına malikdir. Ancaq burada əsas sual budur: ABŞ həqiqətən öz iqtisadiyyatını qoruyur, yoxsa qlobal təsir gücünü zəiflədir? Trampın bu qərarı qısa müddətdə büdcə qənaəti kimi görünə bilər, lakin uzunmüddətli perspektivdə ABŞ-nin qlobal liderliyini və yumşaq gücünü zəiflədir. Əgər siz dünya iqtisadiyyatında dominant mövqedə olmaq istəyirsinizsə, humanitar yardım və beynəlxalq proqramlar bunun vacib parçasıdır. Çin, Rusiya və hətta Avropa İttifaqı belə fürsətləri qaçırmır. Yəni, bu qərar "Amerika üçün yaxşıdır" deyə bilərikmi? Düşünürəm ki, yox.

Mən başa düşürəm ki, hər ölkənin daxili problemləri var və prioritetlər dəyişə bilər. Amma gəlin, məsələyə başqa prizmadan da baxaq: ABŞ humanitar yardımları dayandırmaqla həqiqətən daxili iqtisadi problemlərini həll edəcəkmi? Bəzi hesabatlara görə, bu cür beynəlxalq proqramlar ABŞ iqtisadiyyatına dolayı yolla fayda gətirir – yeni bazarlar açır, müttəfiqlik münasibətlərini gücləndirir və hətta gələcəkdə təhlükəsizlik xərclərini azaldır. Çünki humanitar böhranlar nə qədər çox olsa, ABŞ-nin müdaxilə etməsi tələb olunan hərbi və diplomatik böhranlar da bir o qədər artacaq. Belə çıxır ki, bu qənaət strategiyası, əslində, daha böyük problemlərə səbəb olacaq.

-Necə düşünürsünüz, Trampın bu gedişinin arxasında özünü kənara çəkmək yoluyla dünyaya ABŞ -nin vacibliyini dünyaya hiss etdirmək istəyi ola bilərmi?

- Əgər siyasət şahmat oyunu olsaydı, Tramp bəzən fiqurlarını geri çəkərək, rəqibini çaşdırmağa çalışan oyunçu olardı. Bu qərarın arxasında “ABŞ-nin vacibliyini dünyaya hiss etdirmək” strategiyası dura bilərmi? Bəli, mümkündür. Tramp siyasətdə “təzyiq yarat, sonra güzəşt et” prinsipindən istifadə etməyi sevir. Ola bilər ki, o, beynəlxalq təşkilatları və müttəfiqləri ABŞ-nin humanitar missiyalarda nə qədər vacib olduğunu dərk etməyə məcbur etmək istəyir. Yəni, "biz olmasaq, dünya böhran içində qalar" mesajını vermək niyyətindədir.

Amma burada risk var: əgər dünya həqiqətən də ABŞ-nin olmadığı bir humanitar düzən qurmağa başlasa və Çin, Rusiya kimi alternativ güclər boşluğu doldursa, bu plan geri dönməz nəticələr doğura bilər. ABŞ-nin gücü təkcə silah və iqtisadiyyatdan ibarət deyil – onun yumşaq gücü, yəni humanitar yardımları və qlobal təsir imkanları da əsas rol oynayır. Tramp bu yumşaq gücü test edərək dünyaya "bizsiz edə bilməzsiniz" mesajı vermək istəyirsə, bu, bumeranq effekti yarada bilər.

Bu  "eksperiment"dirsə,  onun nəticələri çox acı ola bilər. Əgər Trampın məqsədi dünyanın ABŞ-nin vacibliyini hiss etməsi idisə, o, ən həssas qrupların – qaçqınların, uşaqların, xəstələrin həyatını riskə ataraq bunu edir. Bu, diplomatik cəhətdən riskli  oyundur, çünki dünya ABŞ-nin yoxluğunu hiss etməklə yanaşı, alternativ həll yolları da axtara bilər. Çin, Avropa İttifaqı və hətta regional güclər (Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Hindistan) öz humanitar strategiyalarını gücləndirə bilər. Yəni, bu qərarın tərs təsiri ola bilər: dünya ABŞ-nin vacibliyini hiss etmək əvəzinə, "biz onsuz da bacararıq" deməyə başlaya bilər. Bu halda, ABŞ sadəcə öz liderlik mövqeyini zəiflədir.

-Necə düşünürsünüz, humanitar məsələlərin siyasi müstəvidən kənarda durmağı zərurəti varmı ? Əgər varsa,dövlətləri humanitar problemləri siyasi təzyiq rıçaqı kimi istifadə etməkdən necə çəkindirmək olar?

- Humanitar məsələlər siyasətdən kənarda qalmalıdırmı? Əlbəttə ki, nəzəriyyədə humanitar məsələlər siyasətdən ayrı olmalıdır. Amma reallıqda humanitar yardımlar həmişə siyasi alverin bir hissəsi olub. Dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar yardımları diplomatik təzyiq vasitəsi kimi istifadə edirlər. Bir ölkəyə yardım göndərmək və ya onu dayandırmaq, beynəlxalq münasibətlərdə güc balansına təsir edən  faktordur.

Bəs dövlətləri humanitar yardımları siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməkdən necə çəkindirmək olar? Əgər humanitar yardımlar tamamilə siyasi alətlərdən azad olmalıdısa, bunun üçün bir neçə mexanizm işə salınmalıdır:

BMT, QHT-lər və digər beynəlxalq qurumlar humanitar yardımların siyasi şərtlərlə bağlanmasını yasaqlayan konkret qaydalar formalaşdırmalıdır. Hazırda beynəlxalq hüquqda bu sahədə müəyyən qaydalar var, amma icra mexanizmləri çox zəifdir.
Dövlətlərdən asılı olmayan, müstəqil maliyyələşmə sistemləri qurulmalıdır. Əgər yardım proqramları yalnız böyük dövlətlərin büdcəsinə bağlıdırsa, onlar təzyiq aləti kimi istifadə olunacaq. Alternativ donor mənbələri tapmaq lazımdır – məsələn, böyük korporasiyalar, xeyriyyə fondları və ya beynəlxalq vergilər.
Humanitar yardımların siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadəsi geniş şəkildə ifşa olunarsa, bu, dövlətlərə mənfi reputasiya gətirəcək. Yəni, media və ictimaiyyət bu məsələlərdə daha fəal olmalıdır.
Əgər ABŞ kimi böyük güclər yardımları dayandırırsa, digər ölkələr və regionlar humanitar yardımları öz üzərlərinə götürməlidirlər. Bu, məsələn, Afrika Birliyi, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və ya Avropa İttifaqı kimi birliklərin daha çox təşəbbüs göstərməsi ilə mümkündür.

Razıyam ki, humanitar yardımlar siyasətə qurban getməməlidir, amma reallıq fərqlidir. Dövlətlər humanitar məsələləri hər zaman siyasi manevr vasitəsi kimi istifadə ediblər – və indi də edirlər. Əgər biz bu tendensiyanı dəyişmək istəyiriksə, həm siyasətçilər, həm də cəmiyyətlər daha insani və etik dəyərlərə üstünlük verməlidirlər.

Amma açıq danışaq, Siyasət heç vaxt humanitar məsələlərdən tam kənarda olmayacaq. Çünki yardımların kimə, nə qədər və hansı şərtlərlə çatdırılacağı həmişə böyük güclərin geosiyasi maraqları ilə əlaqəlidir. Ona görə də, əsas məsələ siyasəti tamamilə çıxarmaq deyil, onun humanitar yardımları məhv etməsinə imkan verməməkdir.