Biz yatdığımızı düşünürük, amma əslində düşüncələrimiz yuxusuz gecələrdə oyaq qalır. Texnologiyanın gurultusu, informasiyanın tufanı və həyatın bitib-tükənməyən ritmi — yeni dövrün görünməz epidemiyası məhz bu müasir elementlərin sintezindən doğur: yuxusuzluq.
Əgər əvvəlki əsrlərdə yuxu bəşəri ehtiyac idisə, bu gün artıq o, lüksə çevrilmək üzrədir. Yuxusuzluq nəinki fərdin həyat keyfiyyətini aşağı salır, eyni zamanda cəmiyyətlərin kollektiv psixikasını çökdürən səssiz silaha çevrilir. Yuxusuzluq — nə virusdur, nə bakteriya. O, psixoloji, texnoloji və sosial stresslərin qaranlıqda boy atmış övladıdır.
Elmi diaqnoz – Yuxunun neyrofiziologiyası və pozulmuş ritmlər
Yuxu bədənin deyil, beyinin əsas ehtiyacıdır. Beyin, yatmaqla yaddaş məlumatlarını çeşidləyir, travmaları emal edir, hormon balansını bərpa edir. Dərin yuxu fazasında — yəni “non-REM” mərhələsində — sinapslar təmizlənir, hüceyrələr bərpa olunur, psixika sakitləşir.
Yuxusuzluğun beyin üzərində təsiri isə təkcə yorğunluqla məhdudlaşmır. Yuxusuz insanın beyni artıq qərar vermə, planlama və emosional tənzimləmə funksiyalarını yerinə yetirə bilmir. Bu, sadəcə fərdi məhsuldarlığın düşməsi deyil, həm də sosial təhlükədir.
“Beyin, gündəlik təzyiqlərlə yaşaya bilmək üçün gecə təmizlənməlidir. Əgər bu proses baş vermirsə, psixoloji çöküş qaçılmazdır.” – Dr. Metyu Uolker
Tarixi və antropoloji aspekt – İnsan gecə ilə nə vaxt düşmən oldu?
İlk insanlar günəş batdıqda dincliyə çəkilirdi. Odun işığı, ulduzların sükutu və zamanın yavaş axını insanı təbiət ritminə uyğunlaşdırırdı. Lakin sənaye inqilabından sonra vaxt artıq mexaniki ölçü vahidinə çevrildi — gün “shift”lərə, yuxu isə məhsuldarlığa tabe oldu.
XXI əsrdə isə bioloji saat — yəni sirkadiyal ritm — tamamilə texnologiyanın əsarətindədir. Ekran işıqları melatonin ifrazını pozur, süni zaman anlayışı bədəni aldatmağa başlayır. İnsan gecənin təbiiliyini itirdi, onun yerinə isə elektron yuxusuzluq dövrü başladı.
Bu gün orta statistik insan gecə saat 01:00-dan sonra yatır və yuxusunun 30%-ni sosial media qarşısında itirir. Yəni biz yatmağa hazırıq, amma bizi oyadacaq qədər çox şey düşünürük.
Texnostress və virtual beyin – Gecəni “scroll” edən düşüncələr
Əvvəllər "kitab altında yuxuya getmək" var idi, indi isə "əlində telefonla yuxusuz qalmaq".
Yuxusuzluğun ən çox yayılmış səbəblərindən biri də ekran asılılığıdır. Axşam saatlarında telefon və kompüterdən istifadə edərkən yayılmış mavi işıq melatonin ifrazını əngəlləyir. Amma texnologiya sadəcə fizioloji ritmi pozmur — o, emosional təlatüm yaradır.
Sosial şəbəkələrdə gördüyümüz uğur modelləri, xəbərlərdəki qeyri-müəyyənlik və informasiya bombardmanı beyni daim “hazır olma” vəziyyətində saxlayır. Bu vəziyyətə "hiperoyaqlıq sindromu" deyilir və nəticə budur: insan yorğundur, amma yata bilmir.
Sosial və iqtisadi təzyiq – Gecə düşüncələrinin yükü
Bu gün insanlar təkcə fiziki yox, psixoloji iş yükü ilə yaşayır. Məzun tələbə gələcəyini düşünür, işsiz insan sabahkı çörəyi, ailə başçısı isə ailəsini qorumağın yollarını. Gecələr isə bütün bu narahatlıqlar zehində təkrar-təkrar fırlanır.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) son statistikası göstərir ki, yuxu pozuntuları artıq ən geniş yayılmış psixosomatik problemlər sırasındadır. Bütün bunlar sadəcə fərdi yox, həm də kütləvi sosial əlamətlərdir.
Şəhər həyatının, informasiya axınının, qeyri-müəyyən gələcək qorxusunun sintezindən yaranan “gecə gərginliyi” sindromu da var. Bu sindromun simptomları: uzun müddət yata bilməmək, tez oyanmaq, yuxudan doymamaq və s. olur.
Yuxusuzluğun fəlsəfi semantikası – Gələcək qorxusu və mənəvi boşluq
Yuxusuzluq təkcə bir xəstəlik deyil, həm də mənəvi iztirabın əlamətidir. Gecə yata bilməmək bəzən içində daşıdığın sükutu tapa bilməmək deməkdir. Müasir insan təkcə yuxusuz deyil — o, sakitliksizdir.
Postmodern cəmiyyət insana hər şeyi verir, amma rahat vicdan və gecə huzurunu ala bilmir. Çünki insanın düşüncəsi zamanla deyil, mənayla yüklənməlidir. Amma biz hər gün mənasız çox şeyi düşünərək mənalı olanı unutmuşuq: özümüzü.
“Yuxu insanın Tanrıya qayıtdığı haldır” – Cakomo Leopardi
Amma görünür, biz o yola yuxusuz çıxmışıq.
Yuxusuzluğa qarşı yuxu yox, dinclik lazımdır
Yuxusuzluqla mübarizə təkcə dərmanlarla və ya texnoloji qadağalarla deyil, daxili ritmi bərpa etməklə mümkündür. İnsan öz vərdişlərini, düşüncə tərzini və prioritetlərini dəyişməlidir.
- Axşam saatlarında texnologiyadan uzaq qalmaq
-Təbii işıq dövrünə uyğunlaşmaq
-Meditasiya və zehni rahatlama texnikaları
-Gündüzlə gecə arasında emosional fərq qoymaq
Bütün bunlar yuxuya qovuşmaqdan öncə özünə qayıtmağın yollarıdır. Axı yuxusuzluq — ruhun sakitlik axtarışında çırpınmasıdır.
