Müəllif: Aytac Kərimova

Kolonializmin (Müstəmləkəçilik siyasəti) süqutu - dünya tarixinin ən böyük və kompleks dönüş nöqtələrindən biri olaraq, yalnız keçmişin deyil, müasir dövrün də həlledici hadisələrindən biri hesab olunur. Bu, tarixin ən gərgin və mübahisəli dövrlərindən birini təşkil etmiş, güclü dövlətlərin zəif xalqları və əraziləri işğal edərək, onları iqtisadi, siyasi və mədəni baxımdan öz təsiri altına almalarını təmin etmiş  prosesdir. Kolonializm, bir tərəfdən dünya iqtisadiyyatını yeni şəkildə formalaşdırmış, digər tərəfdən isə xalqların həyatını və gələcəyini təyin etmişdir. Bu hadisə, sadəcə hansısa dövlətin və ya mədəniyyətin gücünü yayması deyil, həm də insanların həyat tərzlərinin, mədəniyyətlərinin və kimliklərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqəli  sosial fenomen olaraq tarixə düşmüşdür. Kolonializmin süqutu, bu dəyişikliklərin dünya səviyyəsində təhlil edilməsini tələb edir.

Müstəmləkəçilik siyasətinin təməli 15-ci əsrdə Portuqaliya və İspaniyanın Yeni Dünyanı kəşf etməsi ilə qoyulub. Amma bu, sadəcə başlanğıc idi. Çünki, ardıcıl olaraq Hollandiya, İngiltərə, Fransa və digər Avropa gücləri, müstəmləkəçilik yarışına qoşularaq, qlobal güc nisbətlərini kəskin şəkildə dəyişdirmiş, milyonlarla insanın həyatını və taleyini təyin etmişlər. Beləliklə, kolonializm, yalnız ərazilərin işğalı deyil, həm də mədəniyyətlərin, dillərin, dini inancların, təhsil sistemlərinin və sosial strukturların dəyişdirilməsi ilə əhatələnmiş bir dövrə çevrilmişdir. Kolonializm, tarixdə yalnız resursların istismarı ilə əlaqələndirilmir, eyni zamanda digər xalqların mədəniyyətlərini öz üstünlüyü altında formalaşdırmağa çalışan bir ideologiya olaraq meydana çıxmışdır.

Xalqlar, bu dövrün yaratdığı sosial və mədəni fəlakətlərdən əziyyət çəkərkən, paralel olaraq güclü dövlətlər tərəfindən tətbiq edilən ideoloji hegemoniyanı qəbul etmək məcburiyyətində qalmışlar. Kolonializmin əsas təməl prinsipi, "ağ adamın yükü" və ya "mədəni missiya" kimi ifadələrlə həyata keçirilirdi. Bu, kolonial güclərin təməl ideyasına çevrilmiş, digər xalqları "sivilizasiya etmək" adı altında onların mədəniyyətlərini, dillərini və həyat tərzlərini dəyişdirmək məqsədini güdürdü. Bu prosesin arxasında yalnız iqtisadi mənfəət deyil, həm də sosial və ideoloji dəyişikliklər dayanırdı. Beləliklə, kolonializm yalnız fiziki işğaldan ibarət deyil, o həm də zəif xalqların mədəniyyətini və kimliyini məhv etmək və onları yeni bir dünya nizamına daxil etmək məqsədini güddüyü üçün çox daha təhlükəli və qalıcı təsirlər yaradıb.

İngiltərə, Fransanın və digər Avropa güclərinin bu siyasətləri yeritməkdəki əsas məqsədi yalnız torpaqların iqtisadi resurslarını istismar etmək deyil, həm də mədəniyyətin, ideologiyanın və hətta dilin qlobal səviyyədə yayılması idi. Məsələn, İngiltərə "Günəşin batmadığı imperiya" olaraq tanınırdı. Onun imperiyası Hindistanın zəngin torpaqlarından Afrikanın qızıl və fil sümüyü ilə zəngin ərazilərinə, Karib adalarına qədər genişlənmişdi. İngiltərənin təsiri altında olan bölgələrdə, ərazinin iqtisadi və sosial strukturları kəskin şəkildə dəyişdirilmiş, yerli xalqların həyat tərzləri zorla dəyişdirilmişdir.

Eyni zamanda, Fransa, müstəmləkə siyasətini təkcə sərvətləri istismar etməklə məhdudlaşdırmamış, həm də "mədəniyyət ixracı" adı altında yerli xalqlara öz dilini, təhsil sistemini və həyat tərzini təlqin etmişdir. Fransızlar, işğal etdikləri torpaqlarda yalnız iqtisadi fəaliyyətlərlə məşğul olmaqla kifayətlənməmiş, həm də yerli xalqları öz mədəniyyətlərinə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Bu siyasət, bir çox ölkələrdə sosial strukturda dərin dəyişikliklərə, mədəni ziddiyyətlərə və hətta üsyanlara səbəb olmuşdur.

Kolonializm yalnız iqtisadi baxımdan deyil, həm də ideoloji və sosial baxımdan xalqların kimliklərini təhrif edən bir fenomen olmuşdur. Xalqların öz kimliklərini və mədəniyyətlərini qorumaq üçün mübarizə apardıqları müstəqillik hərəkatları, bu prosesi dayandırmağa çalışmışdır. Məsələn, Afrikada və Hindistanda baş verən müstəqillik hərəkatları, yalnız fiziki işğal ilə deyil, həm də mədəniyyətin qorunması uğrunda apardığı mübarizənin bir hissəsi olaraq meydana çıxmışdır. Xalqlar, öz mədəniyyətlərini və kimliklərini qorumaq üçün hər cür mübarizəyə qoşulmuşlar və bu mübarizələr, yalnız bir dövrün sona çatmasını deyil, həm də dünyada yeni bir siyasi və sosial düzənin qurulmasını təmin etmişdir.

Bu dövr, həm də dünyanın yeni güc mərkəzlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Kolonializmin süqutu ilə birlikdə, yeni güc mərkəzləri olaraq ABŞ və SSRİ-nin ortaya çıxması, qlobal siyasətdə yeni dövrün başlanğıcını qoymuşdur. Bu güc mərkəzləri, kolonializmə qarşı anti-imperialist mövqedən çıxış etmiş və müstəmləkə ölkələrinin azadlığına dəstək olmuşdur.

Kolonializmin süqutu, sadəcə period deyil - o, müasir dövrün əsas təhlil mövzularından biridir. Hələ də dünyada bir çox ölkələrdə, keçmiş kolonial güclərin mədəni və iqtisadi təsiri davam etməkdədir. Kolonializmin və neokolonializmin nəticələri, yalnız keçmişin deyil, həm də bugünkü qlobal siyasətin və iqtisadiyyatın formalaşmasına təsir edən mühüm  faktora çevrilib. Kolonializm, dünyanın müxtəlif bölgələrində xalqların kimliklərini dəyişdirmiş, mədəniyyətləri təhrif etmiş və onların gələcək inkişaf yollarını müəyyənləşdirmişdir. Bu, həmçinin, müstəmləkəçilik dövrünün izlərinin bu gün hələ də dünyada hiss olunduğu və bu fenomenin günümüzdə də müxtəlif formalarla davam etdiyini göstərir.

Kolonializm və Resursların İstismarı: Afrika Məsələsi

Afrika qitəsinin işğalı, 19-cu əsrin sonlarına doğru Avropanın kolonial gücləri arasında başlanan müstəmləkəçilik yarışının bir hissəsi idi. "Berlin Konfransı" (1884-1885), Avropa güclərinin Afrikadakı əraziləri bölüşdürmək üçün təşkil etdiyi və Afrika xalqlarının heç bir təmsilçisinin iştirak etmədiyi bir toplantı idi. Bu konfransda Afrika əraziləri, güclü dövlətlər arasında heç bir tarixi, etnik və mədəni faktor nəzərə alınmadan paylanmışdır. Bu, sadəcə iqtisadi mənfəət məqsədi ilə həyata keçirilmişdi və yerli xalqların və mədəniyyətlərin heç bir hüququ tanınmamışdı.

Afrika, öz zəngin təbii sərvətləri ilə tanınan bir qitə olaraq kolonial güclər üçün bir hədəf halına gəlmişdir. Qitənin təbii sərvətləri - qızıl, diamonlar, tunc, fil sümüyü, pambıq, neft və digər qiymətli xammallar, Avropa dövlətləri tərəfindən istismar edilmişdir. Kolonial güclər, Afrika ərazilərindəki zəngin resurslardan istifadə edərək iqtisadiyyatlarını gücləndirmiş, sənayelərini inkişaf etdirmiş və kolonial dövlətlərin sərvətini artırmışlardır. Lakin bu istismar, yerli xalqlar üçün böyük əzablara və sosial ədalətsizliyə səbəb olmuşdur.

Belçika və Konqo: Resursların Talanı və İnsanlıq Əleyhinə Cinayətləri

Afrikada resursların ən qəddar şəkildə istismar edildiyi bölgələrdən biri, Belçikanın işğalı altında olan Konqo idi. Kral II Leopoldun şəxsi mülkü olan Konqo çox sayda insanın həyatına son qoyan və dünyanın ən böyük kolonial cinayətlərindən birinə imza atan  regiona çevrildi. Leopold Konqonu öz şəxsi sərvətini artırmaq məqsədilə, yerli əhaliyə qarşı dəhşətli təzyiqlər tətbiq etdi. Konqoda, xüsusilə fil sümüyü və xammal istehsalı üçün, çox sayda insan işgəncələrə məruz qalmış, öldürülmüş və məcburi əməyə cəlb olunmuşdur.

Konqonun kolonial tarixindəki ən dəhşətli hadisələrdən biri, Leopoldun idarəsi altında olan dövrdə baş verən resurs istismarı idi. Belçikalı kolonial idarəçilər, yerli xalqları işçi qüvvəsi olaraq istifadə etmək üçün onları zorla əkin sahələrində işlətmiş, onları resursların toplandığı bölgələrə göndərmiş və çox sayda yerli əhalinin ölümünə səbəb olmuşdular. Bəzi mənbələrə görə, Leopoldun Konqodakı fəaliyyətləri nəticəsində 10 milyona yaxın insan həyatını itirib. Konqo, təkcə Afrika deyil, bütün kolonial tarixdəki ən böyük soyqırımlardan birinin mərkəzi hesab olunur. Bu, Afrikadakı resursların istismarının nə qədər qəddar və amansız olduğunu əyani şəkildə nümayiş etdirir.

İngiltərə və Qızıl: Afrika Xalqının Təbii Sərvətləri

Afrika -  həm də İngiltərənin ən çox maraqlandığı bölgə oldu. İngiltərə, kolonial güclər arasında ən geniş əraziləri işğal edərək, çox sayda Afrikanın zəngin təbii sərvətlərindən faydalandı. Məsələn, Zambiya və Zimbabvedə yerləşən qızıl yataqları İngiltərə üçün iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. İngiltərə, bu ərazilərdəki zəngin təbii resursları çıxararkən, yerli əhalini məcburi əməyə cəlb etmiş və onları çox çətin şəraitdə işlətmişdir. Bu proses, Afrikanın inkişafını dayandırmış və yerli xalqların iqtisadi müstəqilliyini məhv etmişdir. Zəngin mədənlər, əslində Afrikanın çox sayda ölkəsinin müstəqilliyinə mane olmuş və bu ölkələrin hələ də çoxu, müstəqilliklərini qazandıqdan sonra belə, xarici müdaxilə və iqtisadi təzyiqlərlə üzləşmişlər.

Fransanın Mədəni və İqtisadi İstismarı: Afrika Təsiri

Fransa da Afrika qitəsindəki müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirərkən, iqtisadi və mədəni istismara xüsusi diqqət yetirmişdir. Fransa, işğal etdiyi Afrika ərazilərində, resursları istismar etməklə yanaşı, həm də mədəni assimilyasiya siyasətini tətbiq edirdi. Fransa, Afrika ölkələrində məktəblər açmış, yerli xalqları Fransız dilini və mədəniyyətini qəbul etməyə məcbur etmişdir. Bu, Fransa mədəniyyətinin Afrika xalqları üzərindəki təsirini artırmağa yönəlmişdi.

Fransa Afrika qitəsindəki sərvətləri talan edərkən, eyni zamanda bu ölkələri öz təsiri altında saxlamaq üçün ərazilərdə idarəetmə strukturlarını dəyişdirirdi. Xalqların dilini, dinini və adət-ənənələrini zorla dəyişdirmək, onların öz mədəniyyətlərini unutmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, Fransa, Cənubi Afrikada geniş əraziləri işğal edərək, yerli əhalini Fransız dili və təhsil sistemi ilə assimilyasiya etmişdir. Bununla yanaşı, Afrika ölkələrindəki kənd təsərrüfatı məhsulları və resurslar, Fransanın iqtisadiyyatına yönəldilmişdir. Beləliklə, Afrikadakı yerli xalqlar, yalnız resursların istismarına məruz qalmamış, eyni zamanda mədəniyyətlərinin də itirilməsinə gətirib çıxarmışdır.

Neokolonializm: Afrika və Müasir Resurs İstismarı

Kolonializmin süqutu ilə bərabər, Afrika ölkələri müstəqilliklərini əldə etsələr də, müstəmləkəçilikdən qalma iqtisadi asılılıq və resursların istismarı hələ də davam edir. Bu gün Afrika, xarici sərmayələr və beynəlxalq şirkətlər tərəfindən iqtisadi asılılıq içindədir. Əgər əvvəllər Afrika əraziləri birbaşa işğal olunurdusa, bu gün bu ölkələr iqtisadiyyatlarını idarə edən xarici şirkətlərin təsiri altındadır. İnkişaf etmiş ölkələrin Afrika ölkələrindəki sərmayələri, resursların istismarını davam etdirir. Bu sərmayələr, çox vaxt Afrikanın öz inkişafına xeyir verməkdənsə, yerli xalqları borc bataqlığına salır və onların təbii sərvətlərini xarici güclərin iqtisadi maraqları üçün istifadə edir.

Misal olaraq, bir çox inkişaf etmiş ölkələrin Afrika iqtisadiyyatında artan təsiri, neokolonializmin ən aktual nümunəsidir. müxtəlif infrastruktur layihələri, yeni borc yükü ilə yanaşı, yerli iqtisadiyyatı daha da asılı vəziyyətə salır. Eyni zamanda, qlobal güc mərkəzlərinin Afrika ölkələrindəki sərvətləri istismar etməsi, ərazinin yerli xalqlarına əslində demək olar ki, heç bir fayda gətirmir. Bu da neokolonializmin, həm iqtisadi, həm də sosial təzyiq altına alınan xalqların həyatına davam edən təsirini göstərir.

Afrika, kolonializm və neokolonializm dövründə həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan ciddi zərərlər görmüş, hələ də bu təsirlərin ağır yükünü daşıyır. Kolonial istismar, sadəcə keçmişin deyil, həm də müasir dövrün ən dərindən analiz edilməli olan fenomenlərindən biridir. Bu gün Afrika, iqtisadi müstəqillik əldə etmək üçün hələ də ciddi mübarizə aparır.

Ardı var...