Müəllif: Şahlar Ruhi
İqtisadiyyat, dünya nizamının ən güclü və ən təsirli təməllərindən biridir. Hər bir ölkənin gücü, əksər hallarda onun iqtisadi qüdrətinə, resurslara nəzarətinə, sənaye infrastrukturuna və qlobal bazarda nə qədər təsirli olduğuna bağlıdır. Son illərdə dünya iqtisadiyyatının strukturu köklü şəkildə dəyişərək yeni qüvvələrin meydana gəlməsinə və ənənəvi iqtisadi güc mərkəzlərinin yerini yeni dinamika ilə əvəzləməsinə səbəb olub. Bu dəyişikliklərin nə qədər aktuallıq kəsb etdiyi və qlobal nizamın gələcəyini necə formalaşdıracağı barədə danışmaq, yalnız indiki deyil, gələcək dünya nizamını da anlamaq üçün vacibdir.
Bir neçə onilliklər boyunca, ABŞ və qərb ölkələri dünyanın iqtisadi mərkəzi olaraq qəbul olunurdu. Lakin 21-ci əsrdə baş verən iqtisadi dəyişikliklər bu hegemonluğun yavaş-yavaş sona çatdığını göstərdi. Son dövrlərdə Asiya, xüsusən Çin, qlobal iqtisadiyyatda əhəmiyyətli bir aktor olaraq ön plana çıxıb. Çinin iqtisadiyyatı, son 30 ildə sürətlə böyümüş və dünyanın ən böyük ticarət partnyorlarından birinə çevrilmişdir. Bu inkişaf, həmçinin Çinin iqtisadi gücünü digər sahələrdə – texnologiya, hərbi güc və geosiyasi təsir sahələrində də artırmışdır.
Çinin iqtisadi artımı, yalnız ölkənin daxili inkişafı ilə məhdudlaşmır. "Yeni İpək Yolu" təşəbbüsü, Çinin dünya bazarlarında öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün başladığı ən mühüm təşəbbüslərdən biridir. Bu layihə, Asiya, Afrika və Avropanın böyük hissələrini əhatə edərək, infrastrukturun inkişafını və ticarət yollarının yenidən qurulmasını nəzərdə tutur. Çinin bu addımları, yalnız iqtisadi əlaqələri artırmaqla qalmır, həm də geosiyasi mövqeyini gücləndirir. Bu, dünya iqtisadiyyatında yeni güc mərkəzlərinin yaranmasına, daha əvvəl hegemon olan qərb ölkələrinin isə yeni strateji yaxınlaşmalar axtarmağa məcbur olmasına səbəb olur.
Hindistan da qlobal iqtisadi güc olaraq Çinin ardınca gəlir və bu, daha da güclənəcək tendensiyadır. Hindistanın gənc əhalisi və sürətlə inkişaf edən texnoloji sektoru, onu dünya iqtisadiyyatında əhəmiyyətli oyunçuya çevirir. Hindistanın iqtisadi artımı, həmçinin regionda yeni əməkdaşlıq və ticarət əlaqələrinin qurulmasına imkan yaradır.
Bundan əlavə, daha əvvəl iqtisadi cəhətdən zəif olan Afrika və Latın Amerikası ölkələri də iqtisadi güclərini artırmağa başlayıblar. Afrikada baş verən iqtisadi inkişaflar, xüsusən neft, qaz və mineralların ticarətindəki artım, qlobal bazarda yeni oyunçuların meydana çıxmasına şərait yaradır. Latın Amerikası, xüsusilə Braziliya və Meksika, öz iqtisadiyyatlarını modernləşdirərək dünya iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rol oynamağa başladılar. Bu iqtisadi artımlar, keçmişdə hegemon olan dövlətlərin dominatlığını zəiflətməkdədir.
Bu dəyişikliklər yalnız iqtisadi gücün coğrafi olaraq yenidən bölüşdürülməsi ilə nəticələnmir, həm də dünya iqtisadiyyatının struktural şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxarır. Son illərdə qlobal ticarət şəbəkələri daha çox asimmetrik bir xarakter alıb. Yeni iqtisadi güclərin yüksəlməsi, dünya bazarlarında ticarət barışığı və bərabərsizlik mövzusunu daha aktual edir. Bu, təkcə dövlətlər üçün deyil, həm də beynəlxalq təşkilatlar üçün ciddi bir məsələdir. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının ÜTT) və digər beynəlxalq iqtisadi təşkilatların rolu, bu yeni reallığa uyğun olaraq yenidən qiymətləndirilməli və dəyişdirilməlidir.
Yeni iqtisadi güc mərkəzlərinin meydana gəlməsi, dünya ticarətində və beynəlxalq iqtisadi siyasətlərdə daha çox mübahisə və münaqişə yaradacaq. Çin və ABŞ arasındakı ticarət müharibəsi buna ən yaxşı nümunədir. Bu müharibə, yalnız iqtisadi fayda və itkilərlə bağlı deyil, həm də geopolitik güc mübarizəsinin bir hissəsidir. Çin, öz iqtisadi gücünü qorumaq və daha da artırmaq məqsədilə, digər ölkələri iqtisadi müttəfiqliklərə cəlb etməyə çalışır, bu isə dünyanın hər yerində iqtisadi şərtləri və diplomatik münasibətləri dəyişir.
İqtisadi gücün bu cür yenidən bölgüsü və yeni güc mərkəzlərinin yaranması, dünya nizamının əsas strukturunun necə dəyişdiyini göstərən ən vacib elementlərdən biridir. Artıq dünya yalnız ABŞ-ın və Qərbin iqtisadi təsiri altına düşmür. Bunun əvəzinə, yeni mərkəzlər, daha müxtəlif və qarşılıqlı əlaqəli bir iqtisadi güc strukturu yaradır. Bu struktur, qlobal iqtisadiyyatın daha balanslı və eyni zamanda daha çətin idarə olunan sistemə çevrilməsinə səbəb olur. Bütün bu dəyişikliklər, yalnız dövlətlərin iqtisadi siyasətinə deyil, həm də onların geosiyasi münasibətlərinə, beynəlxalq hüquqa və gələcək dünya nizamının formalaşmasına təsir göstərir.
Bu yeni iqtisadi qüvvələrin yüksəlməsi, həm də sosial və mədəni sahədə dəyişiklikləri gətirəcək. Texnoloji inkişaflar, xüsusilə rəqəmsal transformasiya, dünya iqtisadiyyatını daha interaktiv və çevik edir. Həm dövlətlər, həm də beynəlxalq təşkilatlar, bu yeni iqtisadi realıqlara uyğunlaşmağa çalışarkən, yalnız iqtisadi deyil, sosial ədalət, bərabərlik və dayanıqlı inkişaf kimi məsələləri də gündəmə gətirirlər. Bu məsələlər gələcək dünya nizamının nə qədər ədalətli və hərtərəfli olacağını müəyyən edən əsas amillərdən biri olacaq.
Bütün bu reallıqları ümumiləşdirsək, iqtisadi dəyişikliklər yalnız ölkələrin iqtisadi gücünü müəyyən etməkdən daha çoxunu ifadə edir. Bu dəyişikliklər, beynəlxalq münasibətlərin strukturunu dəyişdirir, dövlətlər arasındakı münasibətləri yenidən qurur və qlobal miqyasda iqtisadi balansın dəyişməsinə səbəb olur. Bu yeni güc mərkəzləri, yalnız iqtisadi yox, həm də geosiyasi və sosial təzyiqləri artıraraq, dünya nizamının daha çox təhrif olunmasına səbəb olur.
Ardı var...
