Müəllif: Şahlar Ruhi
Dünya nizamı - hər zaman cəmiyyətin və dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələrinin nəticəsi olaraq formalaşıb və bu gün də müxtəlif siyasi, iqtisadi və sosial qüvvələrin təsiri altında inkişaf edir. Lakin tarixdə bir neçə dəfə baş verən qlobal dəyişikliklər, bu nizamı sarsıtmış, yeni təməl prinsiplərin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Bu dəyişikliklər, yalnız bir neçə güc mərkəzinin hegemoniyasına deyil, həm də bütün bəşəriyyətin gələcəyini müəyyən edən dinamikaya çevrilir. Bugünkü qlobal mühit, bizi dünya nizamının niyə və necə dəyişdiyini anlamağa sövq edir. Gəlin, bu nizamın və onun dəyişmə proseslərinin cəmiyyətimiz üçün nə qədər vacib olduğunu daha dərindən araşdıraq.
XXI əsrin əvvəlində biz, dünyada baş verən qlobal hadisələrə, sosial və iqtisadi çevrilmələrə, yeni güc mərkəzlərinin yaranmasına, texnoloji inqilabların gündəmə gəlməsinə şahid oluruq. Son dövrlərdə iqtisadi, sosial və siyasi sahələrdə baş verən hər inkişaf, bir tərəfdən daha yaxşı bir dünya nizamı qurulması ümidini artırır, digər tərəfdən isə mövcud problemlərin və qarşıdurmaların daha da dərinləşməsinə səbəb olur. Bu gün artıq dünya güclərinin mübarizəsi yalnız sərhədlər daxilində deyil, qlobal arenada – beynəlxalq münasibətlərdə, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, texnoloji və mədəni inqilablarda özünü göstərir. Dünyadakı dəyişikliklər, həm də insanın həyatına, onun təhlükəsizliyinə və gələcəyinə necə təsir etdiyini göstərən vacib göstəricilərdir.
Son onilliklərdə dünyada baş verən bir neçə mühüm hadisə, bu dəyişikliklərin nə qədər zəruri və qaçınılmaz olduğunu bir daha sübut etdi. Dünyanın iqtisadi xəritəsinin dəyişməsi, yeni güc mərkəzlərinin ortaya çıxması, müharibələrin və qeyri-şəffaf diplomatik əlaqələrin artması, geosiyasi qarşıdurmaların şiddətlənməsi və eyni zamanda texnologiyanın və rəqəmsal alətlərin həyatımıza getdikcə daha çox təsir etməsi bizə müasir dünyada nizamın nə qədər mürəkkəb və çoxsahəli olduğunu göstərir. Artıq dünya yalnız bir neçə hegemonik gücün qərarlarına əsaslanmır, müxtəlif mərkəzlər, dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və qlobal oyunçular bir-birinin rəqibi və ya müttəfiqi olaraq fəaliyyət göstərirlər.
Lakin bu dəyişikliklərdən daha mühüm olan məsələ, onların insanın gündəlik həyatına, onun təhlükəsizliyinə, rifahına və inkişafına necə təsir etdiyini anlamaqdır. Məsələn, yeni texnoloji kəşflər və rəqəmsal inqilablar, həm iqtisadiyyatın, həm də cəmiyyətin həyatını dəyişdirir. Lakin, eyni zamanda, bu dəyişikliklər yeni təhlükəsizlik təhdidlərini, məlumatın təhlükəsizliyini və şəxsi məlumatların qorunmasını gündəmə gətirir. Dövlətlər, təşkilatlar və insanlar bu yeni realıqlara necə uyğunlaşmalıdır? Dünyada baş verən dəyişikliklər, bəşəriyyətin gələcəyini necə formalaşdırır və nə qədər vacibdir ki, bu dəyişikliklərdə iştirak edən hər bir fərd və dövlət həm dərin analizlər aparsın, həm də gələcəkdə nizamın formalaşmasında aktiv rol oynasın?
Bu suallara cavab tapmaq, dünya nizamının dəyişmə proseslərini daha yaxşı başa düşmək, yalnız akademik və ya analitik məşğələ deyil, eyni zamanda bu dəyişikliklərin məntiqini, nəticələrini və gələcəkdəki perspektivlərini başa düşmək üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, biz bu məqalədə dünya nizamının niyə və necə dəyişdiyini, bu dəyişikliklərin cəmiyyət və dövlətlər üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu araşdıracaq, həmçinin gələcəkdə qarşılaşacağımız yeni nizamın tələblərinə necə hazırlıq görməli olduğumuzu müzakirə edəcəyik.
Dünya Nizamının Əsas Dinamikaları: Dünyanın Dəyişən Üzləri
Dünya nizamı, insan tarixinin hər mərhələsində həm qarışıq, həm də özünəməxsus dinamikalarla formalaşıb. Bu nizam, bir tərəfdən güc və qüvvətlərin qarşılıqlı təsiri ilə tənzimlənir, digər tərəfdən isə cəmiyyətin mədəni və iqtisadi inkişafları ilə hərəkətə gəlir. Lakin son dövrlərdə, xüsusilə XXI əsrin başlanğıcından bəri, dünya nizamının forması daha əvvəllər heç görmədiyimiz şəkildə dəyişməkdədir. Bu dəyişikliklər, yalnız müəyyən bir dövlətin və ya bir qrupun hegemoniyasına yox, əksinə, qlobal güc mərkəzlərinin mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrinə, yeni müttəfiqliklərə və münaqişələrə yol açan bir dinamika üzərində qurulub.
İqtisadi gücün miqyası və geosiyasi vəziyyətin dəyişməsi, dünyadakı ən böyük nizam dəyişikliklərini şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Global güc mübarizəsinin mərkəzinin hara yönəldiyi, bu günün və gələcəyin dünya düzəninin necə qurulacağı ilə bağlı bəşəriyyətin qarşısında duran ən önəmli suallardan biridir. Tarixdə ilk dəfə olaraq, çoxsaylı iqtisadi və texnoloji güclərin arasında sərhəd tanımayan bir qarşıdurma və əməkdaşlıq dövrü başlamışdır. Bu dövr, həm də müxtəlif dövlətlərin gücünü təyin etmədiyi, bunun əvəzinə global şəbəkələr, beynəlxalq təşkilatlar, iqtisadi müttəfiqliklər və yeni texnoloji güclərin əsas rola sahib olduğu bir nizamı özündə cəmləşdirir.
Bu dəyişikliklərin aktual olması və gündəmdə olması, yalnız siyasi liderlərin deyil, həm də hər bir insanın həyatını birbaşa şəkildə təsir etməsindən irəli gəlir. Bütün dünya, yüksək səviyyədə inteqrasiya olmuş, bir-birinə sıx bağlı iqtisadi və siyasi strukturlar vasitəsilə bir-birini təsir etməyə başladığı bir dövrə qədəm qoyur. Təsəvvür edin ki, bir ölkədə baş verən iqtisadi çətinliklər və ya siyasi dəyişikliklər, dərhal digər ölkələrdəki bazarları, sərmayə mühitini, hətta insanların həyat tərzini təsir edə bilir. İnformasiya və texnologiyanın gücü sayəsində, ölkələr arasında sərhədlər azalır və insan həyatının müxtəlif sahələrində daha çox qarşılıqlı əlaqələr yaranır.
Bütün bu dəyişikliklərə qarşı reaksiya verən güclər, bir tərəfdən nizamın qorunması, digər tərəfdən isə onun daha ədalətli, sabit və sülhsevər olmasına dair axtarışlar aparır. Dünyadakı ən böyük güclər öz siyasətlərini bu yeni reallıqlara uyğunlaşdırmağa çalışır, amma eyni zamanda bu dəyişikliklərə uyğunlaşmaq, daha yaxşı dünya nizamı qurmaq istəyən hər insanın, hər bir cəmiyyətin və hər bir təşkilatın diqqətini cəlb edir. Bu mübarizə, həm də dünyanın gələcəyinin kimlərin əlində olacağı ilə bağlıdır. Bu səbəbdən, dünya nizamının dəyişməsi yalnız siyasi qərarlarla bağlı deyil, həm də yeni çağın tələblərinə cavab verən prosesdir.
Son dövrlərdə baş verən qlobal dəyişikliklər, həm də bəşəriyyətin qarşısında yeni problemlər yaradır. Yüksələn iqtisadi güclər, daha əvvəl zəif olan ölkələrə yeni güc imkanları tanımaqla yanaşı, böyük bərabərsizliklər və ədalətsizliklər də ortaya çıxarır. Məsələn, Çinin yüksələn təsiri, onun qlobal güc olaraq həm iqtisadi, həm də geosiyasi arena daxilindəki rolu, bir tərəfdən böyük imkanlar yaratsa da, digər tərəfdən dünyanın digər regionlarında yeni qarşıdurmalara və qeyri-bərabərliklərə səbəb ola bilir. Bu qarşıdurmalar, təkcə dövlətlər arasında deyil, həm də iqtisadi, texnoloji və sosial disskursda insanlar arasında təhdidlər yaradır.
Əlavə olaraq, texnoloji inkişaflar, dünya nizamının strukturunu daha da dəyişdirir. Süni intellekt, avtomatlaşdırma, blokçeyn texnologiyaları, həmçinin rəqəmsal iqtisadiyyat, qlobal əmək bazarını, ticarət əlaqələrini və hər insanın həyatını təhlil edərək dünyada yeni iqtisadi güc mərkəzlərinin yaranmasına səbəb olur. İndi hər qərar, hər iqtisadi münasibət, hətta sosial münasibətlər belə rəqəmsal mühitin tərkib hissəsidir. Bu yeniliklər, sadəcə iqtisadi və siyasi gücü deyil, insanların həyatını və düşüncə tərzini də dəyişir.
Bütün bunların fonunda, dünya nizamının dəyişməsi, yalnız ümumi inkişafı deyil, həm də hər bir fərdin həyatına birbaşa təsir edir. Həm inkişaf etməkdə olan ölkələr, həm də inkişaf etmiş dövlətlər bu dəyişikliklərə uyğunlaşmağa çalışır. Bu, hər bir cəmiyyətin, hər bir insanın gələcək perspektivini və yaşama tərzini formalaşdıracaq yeni bir dövrün başlanğıcıdır. Bu səbəbdən dünya nizamının dəyişməsi məsələsi yalnız siyasi və iqtisadi liderlərin yox, hər birimizin üzləşdiyi və hər birimizin həyatını dərinləşdirən bir məsələdir.
Ardı var...
