Qərbi Avropa... Uzun illərdir sülh, firavanlıq və transatlantik dostluğun sinonimi kimi tanınan bu coğrafiya indi tarixin yeni mərhələsinin astanasındadır. ABŞ-ın, xüsusilə də Tramp administrasiyasının, sərt ritorikası və tələbləri Avropanın uzun illərdir üzərində dayandığı sabit zəminin silkələndiyini göstərir. Görünür, "köhnə qitə" ilə "yeni dünya" arasında qurulmuş körpünün konstruksiyası paslanmağa başlayıb. Uzun illər boyu ABŞ-ın himayədarlıq etdiyi Qərbi Avropa indi tək qalmaq qorxusu ilə üz-üzədir. Amma bu qorxu həm də yeni imkanlar, yeni çağırışlar, bəlkə də, yeni dirçəlişin başlanğıcıdır.
Bu hadisələr bəsit ticarət gərginliklərindən və hərbi büdcə debatlarından daha dərindir. Tramp administrasiyasının Avropa ilə bağlı sərt tələbləri siyasətdən çox fəlsəfəyə söykənir: “Amerika birinci!” Bu fəlsəfə yalnız ABŞ-ın daxili siyasətinə deyil, beynəlxalq münasibətlərə də damğasını vurmaqdadır. Tramp Avropaya aydın mesaj göndərdi: "Hər kəs öz yükünü daşımalıdır." Artıq Qərbi Avropa Amerikanın təhlükəsizlik çətiri altında rahat oturub qayğısız illərin dadını çıxara bilməz.
Bu yeni yanaşma təkcə Avropa dövlət başçılarını deyil, Avropa xalqını da təəccübləndirir. Uzun illər ABŞ-ın "müttəfiq və dost" obrazına öyrəşmiş Avropa indi "bizə dəstək olmaqdan imtina edən" bir tərəfdaş ilə qarşılaşır. Bu, Avropa üçün travmatik olduğu qədər ayıldıcı təcrübədir. Göz önündəki mənzərə aydındır: Amerika artıq qlobal polis olmaq istəmir.
Lakin bu dəyişiklik yalnız ABŞ-ın dünya liderliyindən imtinası kimi görünmür. Bu, daha çox Avropaya çağırışdır: özünü sübut etmək, dünya səhnəsində müstəqil oyunçu kimi çıxış etmək. İndi Avropanın öz gücünü sınamaq vaxtıdır. Amma “köhnə dünya” buna hazırdırmı?
Trampın ritorikası bəzən sensasional, bəzən hətta qıcıqlandırıcı olsa da, bu ritorikanın altındakı mesaj son dərəcə sadədir: “Dostuq da bir yerə qədərdir.” Bu dostluğun sərhədlərini Trampın ultimatumları aydınlaşdırdı. NATO maliyyə yükü, ticarət razılaşmaları, hətta Avropanın Çin və Rusiya ilə əlaqələri – bütün bunlar yeni reallığın işarəsidir.
Bu yazıda Trampın Qərbi Avropaya ünvanladığı ultimatumları yalnız siyasət gedişi kimi yox, həm də bir dövrün sona çatması və yenisinin başlanğıcı kimi dəyərləndirəcəyik. Həqiqətənmi "qapan bağlanır," yoxsa bu sadəcə köhnə dostlar arasında yeni qaydalar əsasında formalaşan münasibətlərin başlanğıcıdır? Hər iki halda da, bu dəyişiklik yalnız Avropa və ABŞ üçün deyil, bütün dünya üçün vacib dərslər ehtiva edir. İndi gəlin, bu "ultimatum diplomatiyasının" dərinliyinə enək və öyrəndiyimiz dərsləri incələyək.
ABŞ-nin "Köhnə Dostlar"la Sınan Səbrinin Sonu
Trampın administrasiyası ABŞ-ın xarici siyasət tarixində yeni səhifə açdı. Bu səhifə nə o qədər nəzakətli, nə də o qədər diplomatik idi. Əksinə, sərt ultimatumlar, açıq tələblər və bəzən hətta "hədə-qorxu" dilini özündə əks etdirən bu yanaşma, ABŞ-ın uzun illərdən bəri həyata keçirdiyi ənənəvi "liderlikdən" daha çox "tələbkar tərəfdaşlıq" mövqeyinə keçidini simvollaşdırırdı. Trampın əsas mesajı beləydi: "Avropa, öz işini özün həll elə!"
Uzun illərdir ABŞ NATO-nun əsas dayağı, Avropanın təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi çıxış edirdi. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra qurulan bu sistemin məqsədi aydın idi: Avropanın müdafiəsini təmin edərək, onu Sovet İttifaqının təsirindən qorumaq. Amma dünya dəyişdi, SSRİ çoxdan tarixə qarışdı, Rusiya isə yenidən yüksəlmək üçün çabalasa da, artıq Qərbi Avropa üçün SSRİ qədər ciddi təhdid təşkil etmir. Lakin Avropa, bu yeni reallığa uyğun olaraq öz müdafiə sistemini inkişaf etdirmək əvəzinə, hələ də ABŞ-ın hərbi qüdrətinə arxalanmağa davam edirdi.
Tramp bu duruma uzun müddət göz yummadı. O, NATO üzvlərini açıq şəkildə "təhlükəsizliyinizin hesabını biz ödəyirik" deyərək ittiham etdi. NATO-nun üzvlərindən tələb olunan müdafiə xərclərinin ümumi daxili məhsulun 2%-nə çatdırılması çağırışı Tramp administrasiyasının Avropaya yönəlmiş sərt tonunu daha da gücləndirdi. Əslində, bu, yalnız iqtisadi tələb yox, həm də ideoloji mesaj idi: "Amerika artıq qlobal yükü təkbaşına daşımaqdan yorulub."
Lakin bu ritorikanın arxasında daha geniş mənzərə dayanır. Trampın fikrincə, ABŞ-ın vergi ödəyiciləri öz pullarını Avropanın təhlükəsizliyinə xərcləməklə artıq kifayət qədər iş görüb. O, NATO-nu Avropanın öz problemlərini həll edə bilməməsinin simvolu kimi təqdim edir. NATO-nun məqsədinin artıq mənasını itirdiyini iddia edərək, təşkilatı "köhnəlmiş sistem" adlandırır. Bu çıxışlar yalnız Avropanın rəhbərlərini yox, xalqlarını da narahat etməyə başlayıb. Bəs həqiqətən də Tramp haqlıdırmı? Avropa ABŞ-ın dəstəyi olmadan öz təhlükəsizliyini təmin edə bilərmi?
Ənənəvi ABŞ siyasətindən kəskin şəkildə fərqlənən bu yanaşma Avropa dövlətləri arasında çaşqınlıq yaradıb. Almaniyanın eks-kansleri Anjela Merkel bir dəfə Trampın bu mövqeyinə cavab olaraq belə demişdi: "Artıq başa düşməliyik ki, biz tamamilə başqalarına güvənə bilmərik. Öz taleyimiz öz əlimizdədir." Bu, Qərbi Avropanın uzun müddət ABŞ-ın himayəsində keçirdiyi dövrün artıq sona çatdığına dair güclü siqnal idi.
Lakin Trampın ultimatumu təkcə xəbərdarlıq deyil – bu, həm də Avropaya öz gücünü sınamaq üçün fürsətdir. ABŞ-ın çəkildiyi boşluğu doldurmaq üçün Avropa İttifaqının yeni strategiyalar hazırlamalı, öz hərbi imkanlarını genişləndirməli və qlobal arenada daha aktiv mövqe tutmalıdır. Bu isə, eyni zamanda, Avropa üçün yeni təhlükələr və çağırışlar deməkdir. Çünki indiyə qədər ABŞ-ın çətiri altında təhlükəsizlikdən zövq alan Avropa, bir çox daxili və xarici problemlərin həllində ABŞ-dan asılı vəziyyətdə idi.
Burada maraqlı sual ortaya çıxır: ABŞ-ın bu sərt ritorikası təkcə iqtisadi və hərbi tələbdir, yoxsa bu, Avropanın ABŞ-dan artıq o qədər də strateji prioritet olmadığını göstərən dərin dəyişiklikdir? Trampın diqqəti artıq daha çox Asiya-Sakit Okean regionuna, xüsusən də Çinə yönəlib. Bu isə o deməkdir ki, ABŞ Avropanı "yük" kimi görməyə başlayıb.
Əslində, Trampın sərt tonu, ABŞ-ın əvvəlki prezidentlərinin "nəzakətli diplomatiya" ilə həll edə bilmədikləri problemləri açıq şəkildə ortaya qoydu. Lakin bu yanaşma Avropada təzyiqdən əlavə, inciklik də yaratdı. Bir tərəfdən ABŞ-ın Avropanı "əsas müttəfiq" statusundan çıxardığını görən liderlər, digər tərəfdən öz təhlükəsizliklərini təmin etməyin çətinliklərini dərk edir.
Nəticə etibarilə, Trampın "köhnə dostlarla sınan səbrinin sonu" Avropanı yeni mərhələyə doğru addımlamağa məcbur edir. Bu, təkcə NATO-nun maliyyələşdirilməsi və təhlükəsizlik məsələsi deyil. Bu, Avropa ilə ABŞ arasında illərlə davam edən strateji tərəfdaşlığın yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb olub. Amma bu, eyni zamanda, Avropa üçün xəbərdarlıqdır: ya özünüzü sübut edəcəksiniz, ya da tarix səhnəsindən silinəcəksiniz. Trampın ultimatumu nə qədər sarsıdıcı olsa da, bu mesajın altında həqiqət gizlənir. ABŞ-ın təhlükəsizlik zəmanəti olmadan, Avropanın hansı istiqamətdə irəliləyəcəyini isə zaman göstərəcək.
Dostluq Yoxsa Şantaj?
Tramp administrasiyasının Qərbi Avropaya ünvanladığı ultimatumlar sərt diplomatik gedişlər idi, yoxsa açıq şantaj? Bu suala cavab tapmaq üçün, əvvəlcə, onun ritorikasına nəzər salaq. Tramp açıq şəkildə deyir: "Amerika hər şeyə görə ödəməyəcək. Əgər bu tərəfdaşlıq davam edəcəksə, oyun qaydalarını yenidən yazmalıyıq." Bu cümlələr bəlkə də sadə görünür, lakin onların arxasında aydın mesaj var: ABŞ artıq bütün yükü təkbaşına daşımaq niyyətində deyil. Bu, Avropanın yalnız təhlükəsizlik məsələsində deyil, həm də iqtisadi münasibətlərdə yeni reallığa adaptasiya olmalı olduğunu göstərirdi.
Ultimatumlar bir-birini əvəz edirdi. NATO-nun maliyyələşdirilməsi məsələsində Trampın çıxışı qəti idi: "Hər müttəfiq öz ədalətli payını ödəməlidir!" ABŞ-ın illərlə NATO-ya milyardlarla dollar xərclədiyi halda, bir çox Avropa dövlətlərinin bu təşkilata ayırdığı vəsaitin minimal səviyyədə olması Trampın səbr kasasını daşıran amillərdən biri oldu. O, Avropanı ABŞ-a "parazitlikdə" ittiham etdi. Belə sərt ittihamlar təkcə Avropa rəhbərlərini deyil, həm də xalqları arasında qəzəb və inciklik yaratdı. Trampın bu ritorikası nə qədər tənqid edilsə də, bu tənqidlərin fonunda ciddi bir həqiqət var idi: Avropa öz təhlükəsizliyi üçün kifayət qədər məsuliyyət daşıyırmı?
Digər tərəfdən, ticarət münasibətləri məsələsində də gərginlik artırdı. Avropa ilə ABŞ arasındakı iqtisadi münasibətlər Trampın qayıdışından sonra daha da sərtləşir. ABŞ-ın avtomobil idxalına tətbiq etdiyi yeni vergilər Avropa dövlətləri üçün xoş olmayan bir siqnaldır. "Bu, sadəcə iqtisadi tədbir deyil, həm də ciddi xəbərdarlıqdır!" deyən Tramp, Avropa ilə ABŞ arasında ticarət balansını öz xeyrinə dəyişmək niyyətində idi. O, Avropa İttifaqını "ədalətsiz ticarət müqavilələri" bağlamaqda ittiham edir və bu müqavilələrin ABŞ iqtisadiyyatına mənfi təsir etdiyini iddia edirdi.
Bu ultimatumlar şantaj təsiri də bağışlayırdı. Amma bəlkə də Tramp bunu tamamilə fərqli bir prizmadan görürdü: Biznesmen kimi, o, bu münasibətləri sadəcə "qazan-qazan" modeli üzərində yenidən qurmaq istəyirdi. Lakin burada problem ondadır ki, Avropa özünü müstəqil tərəfdaşdan çox, ABŞ-dan asılı region kimi hiss etməyə başlayıb. Tramp bu mövqeyi daha da qabardaraq Avropanın zəif tərəflərini ortaya çıxarır. "Ya özünüzü təmin edəcəksiniz, ya da bu oyun belə davam etməyəcək," – onun mesajı açıqdır.
Lakin bu siyasətin təsirləri yalnız iqtisadi və hərbi sahələrlə məhdudlaşmır. Trampın ritorikası Avropada siyasi dinamikanı da dəyişdi. ABŞ-la münasibətlərdə yaranan gərginlik Avropa dövlətlərini daha çox öz resurslarını gücləndirməyə və qlobal münasibətlərdə daha müstəqil mövqe tutmağa sövq edir. Fransa prezidenti Emmanuel Makronun Avropa ordusunun yaradılması ilə bağlı çağırışları bu prosesin bariz nümunəsidir. Makron açıq şəkildə bəyan edir ki, Avropa artıq ABŞ-ın kölgəsi altında yaşaya bilməz. Bu, yalnız siyasi şüar deyil, həm də Avropanın dəyişən geosiyasi reallıqlarının inikasıdır.
Trampın şərtləri Avropanı iki əsas seçim qarşısında qoyur: ya Vaşinqtonun tələblərinə uyğun hərəkət edərək təhlükəsizlik xərclərini artıracaq, ya da ABŞ-dan uzaqlaşaraq özünü təmin edən müstəqil , regional gücə çevriləcək. Hər iki variant Avropa üçün yeni çağırışlar vəd edir. Birinci seçim, Vaşinqtonla münasibətlərin qorunub saxlanılması üçün zəruri olsa da, Avropa dövlətlərinin büdcə resurslarına ciddi yük gətirəcək. İkinci seçim isə daha risklidir: ABŞ-dan uzaqlaşmaq, yeni geosiyasi təhlükələrə təkbaşına sinə gərmək mənasına gəlir.
Bəs Avropa hansı dərsləri çıxaracaq? İlk növbədə, bu təzyiq Qərbi Avropaya zəifliklərini göstərdi. Hərbi müdafiə imkanlarının zəifliyi, iqtisadi asılılıq və transatlantik münasibətlərin birtərəfli xarakteri artıq danılmaz faktdır. Tramp bu zəiflikləri açıq şəkildə üzə çıxararaq Avropanı bir növ məcbur edir ki, öz gücünü sınağa çəksin. "Amerikanın dəstəyi olmadan ayaqda qala biləcəksinizmi?" – bu, Avropanın qarşısında duran əsas sualdır.
Lakin bu təzyiq yalnız Avropa daxilində deyil, qlobal səviyyədə də dəyişikliklərə səbəb olur. ABŞ-ın sərt siyasəti Avropanı digər güclərlə – xüsusilə Çin və Rusiya ilə – yaxın münasibətlər qurmağa sövq edir. Bu, yeni bir geopolitik reallıq yaradır: Avropa artıq təkcə ABŞ-a arxalanmır, həm də müxtəlif istiqamətlərdə oyun oynayır. Amma bu oyunun nə qədər uğurlu olacağı hələlik qeyri-müəyyəndir.
“Trampın ultimatumu şantaj idi, yoxsa dost xəbərdarlığı?” sualına öz prizmasından cavab verə bilər. Amma bir şey aydındır: bu ultimatumlar Avropanı dəyişən qlobal reallıqlarla üz-üzə qoyub. İndi dostluq və şantaj arasında balansı qurmaq Avropanın öz əlindədir. Bu dissbalans isə çox güman ki, yeni geosiyasi çağırışların başlanğıcıdır.
Şahlar RUHİ
