II Dünya müharibəsinin bitməsindən etibarən ABŞ dolları təxminən 80 ilə yaxın bir müddətdir ki, dünyanın vahid valyutası olaraq hegemonluq edir. ABŞ dollarının bu böyük rolunun tənqidi son illərdə, xüsusən də geosiyasi gərginlik fonunda daha çox səslənir. Valyutaya nəzarət etməklə ABŞ hökuməti, məsələn, Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsində, SWIFT transsərhəd banklararası köçürmələr sisteminə girişi bloklamaqla buna şərait yaradıldı.
Təsadüfi deyil ki, qlobal maliyyə sistemində ABŞ dollarının rolunun azaldılması ilə bağlı ən çox çıxış edən ölkələr onun geosiyasi rəqibləri olmağa meylli ölkələrdir. Lakin Malayziya və Braziliya da daxil olmaqla, Birləşmiş Ştatlarla daha az sərt münasibətlərə malik olan bəzi ölkələr də diversifikasiyaya can atırlar. Hətta ilk dəfə Yaponiyanın Asiya Maliyyə Böhranı zamanı təklif etdiyi Asiya Valyuta Fondu ideyasını dirçəltmək planı da var idi.
Ötən ay ərzində “BRİCS” ittifaqının ortaq valyuta sisteminə keçid etməsi ilə bağlı müzakirələr edildi, hətta yeni əskinazı da paylaşıldı. Beləliklə də, bütün dünya ölkələri düşündülər ki, dollar 80 illik taxtından devriləcək. Lakin bunun isə nə qədər qeyri-mümkün olduğunu Çində baş verən son hadisələrlə deyə bilərik.
Avqust ayının başlanğıcından günümüzə bugünkü günə kimi Çinin milli valyutasının kəskin dəyərsizləşməsi prosesi gedir. ABŞ – a müxalif bir neçə ekspertlər düşünürdülər ki, Çinə A – dan (başda ABŞ) Z – yə bütün dünya ölkələri borcludur və bu dolların taxtdan enməsinə şərait yaradacaq. Lakin Yuan – ın zəifləməyə başlaması göstərdi ki, dolların taxtdan endirilməsi söyləndiyi qədər asan bir proses deyil.
ABŞ iqtisadiyyatı təkcə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı deyil, həm də şaxələndirilmiş, dinamik, innovativ və ən çevik valyutasıdır. Qlobal ÜDM-də payı azalsa da, bu, inkişaf etməkdə olan bazarların paylarının artması ilə bağlıdır. Ələxsus bu isə dolların imtina edilməsi demək deyil.
Çin maliyyə sistemi isə qapalı sistemdir və Çin hökuməti çətin ki, maliyyə bazarlarını qısa və ya ortamüddətli perspektivdə azad etsin – ən azından prioritetləri əks istiqamətdə hərəkət edən hazırkı administrasiya altında. Əgər ölkələr potensial sanksiyalara görə ABŞ dollarının istifadəsindən yayınmaq istəsələr, yəqin ki, Çin də sanksiyalar tətbiq etdiyi və “borc tələsi diplomatiyası”nda ittiham edildiyi üçün Çinə və ya digər İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) ölkələrinə də məruz qalmaqdan rahat olmayacaqlar.
Birləşmiş Ştatlarda siyasət daha çox qarışıq olsa da, hökumət sabitdir və fiskal siyasətin pisləşməsinə baxmayaraq, onun monetar hakimiyyətinin reputasiyası möhkəmdir. Beynəlxalq aktyorlar buranı sərmayə qoymaq üçün təhlükəsiz və təhlükəsiz yer hesab etməkdə davam edirlər.
Çinin də BRİCS üzvü olduğunu nəzərə alsaq, ittifaqın fəaliyyəti də daxilindəki ölkələrin gücündən aslı olaraq dəyişir. Aİ kimi kompakt olmayan bir təşkilat heç bir zaman ortaq bir valyuta çıxara bilməz. Həmin valyuta bazara öz çıxışını etsə belə dəyəri, ABŞ dollarının mövcud vəziyyətindən aslı olaraq dəyişəcək.
ABŞ dolları sadəcə ciblərdə gəzilən bir kağız parçasından daha artıqdır.
Əkbər Novruz
